Opracował: Marek Kołtun, 30.11.2020 r.

Audyt śledczy jako identyfikacja ryzyka nadużyć

Problem ujawnienia przypadków oszustw przez uprawnione do tego organy w obszarze ekonomicznym sukcesywnie wzrasta. W tym zakresie wprowadzenie w finansach metod przeciwdziałających nieprawidłowościom staje się nieskuteczne (badanie przeprowadzone przez KPMG). Mimo widocznych sukcesów w walce z korupcją, zwłaszcza w ostatnim czasie, stanowi ona nadal ogromne zagrożenie dla systemu ekonomicznego, a także dla społeczeństwa.

Najbardziej dotkniętym tym problemem obszarem życia publicznego w Polsce są zamówienia publiczne na modernizację i rozbudowę infrastruktury, bezpieczeństwa i obronności, w szczególności w zakresie opracowania i ogłaszania zamówień publicznych w oparciu o nieprawidłowo opracowaną lub umyślnie zmanipulowaną dokumentację. „Rządowy Program Przeciwdziałania Korupcji na lata 2018-2020” dotyczy sposobów walki z tym zjawiskiem, zwłaszcza z lobbingiem prowadzonym niezgodnie z obowiązującym prawem, nielegalnym udzielaniem koncesji na poszukiwanie kopalin, wydawaniem nieprawidłowych decyzji o lokalizacji przedmiotu zamówienia, możliwością wpływania na inwestycje przez organizacje, a także manipulacją informacji.

Aby zminimalizować wymienione zjawisko, stosuje się audyt śledczy (ang. forensic audit), czyli metody dochodzeniowe przy zastosowaniu technik kryminalistyki, metod rachunkowości, ewidencjonowania zdarzeń operacyjnych w podmiotach, sporządzania dokumentacji mających wpływ na prawidłowe funkcjonowanie podmiotów sektora publicznego, niepublicznego oraz organizacji pozarządowych. Powyższe czynności służbowe przeprowadza audytor, który musi cechować się m.in. spostrzegawczością, etyką pracy, otwartością, precyzją i wytrwałością. Wymieniony rodzaj audytu jest nazywany także rachunkowością sądową i skupia się na ujawnieniu takich obszarów, jak:

• nieprawidłowości w prowadzeniu ksiąg rachunkowych i sporządzaniu sprawozdań finansowych,
• nieprawidłowości związane z ogłaszaniem upadłości firm,
• oszustwa giełdowe i podatkowe,
• pranie brudnych pieniędzy,
• oszustwa informatyczne,
• przestępstwa przeciwko wiarygodności obiegu dokumentów.

Nieprawidłowości zazwyczaj występują na etapie tworzenia dowodów księgowych lub poza rachunkowością, a także w procesie ewidencjonowania dowodów i przygotowania sprawozdań finansowych lub innych dokumentów księgowych. Aby właściwie przeprowadzić audyt śledczy, należy podjąć odpowiednie działania w trybie niecierpiącym zwłoki od chwili otrzymania informacji o podejrzeniu wystąpienia nieprawidłowości. Do ustalenia dokładnych okoliczności zdarzenia lub znamion czynu zabronionego wykorzystuje się regułę „7 złotych pytań kryminalistyki”, aby stwierdzić:

• co się zdarzyło? – okoliczności będące przedmiotem kontroli,
• gdzie miało miejsce zdarzenie? – miejsce powstania okoliczności,
• kiedy zaistniało zdarzenie? – dokładny lub przybliżony czasokres zdarzenia, w tym chronologię,
• jak dokonano popełnienia czynu zabronionego? – dokładny sposób zdarzenia,
• czym posługiwał się sprawca? – rodzaj środków i narzędzia, jakimi posłużył się sprawca, by dokonać przestępstwa,
• dlaczego sprawca tak postąpił? – motywy, jakimi kierował się sprawca w chwili popełnienia czynu zabronionego,
• kto był uczestnikiem zdarzenia? – kto był sprawcą lub sprawcami, kto został pokrzywdzony, a także odnaleźć świadków zdarzenia.

W zależności od posiadanych informacji o nieprawidłowości współpracuje się z osobami funkcyjnymi podmiotu, w którym zostaje prowadzony audyt. W tym celu pomocne może okazać się:

• ustalenia faktów ujawnienia nieprawidłowości,
• wykorzystanie dokumentacji służbowej podmiotu kontrolowanego,
• wykorzystanie metadanych zapisanych na nośnikach danych,
• rozpytanie i ustalenie relacji interpersonalnych pomiędzy szczeblami pracowników, którzy mogą posiadać istotne informacje, nawet te poszlakowe,
• badanie poligraficzne – po uzyskaniu zgody można je przeprowadzić w celu wykluczenia, a także zawężenia osób podejrzewanych o dokonanie zdarzenia,
• wykorzystanie pozostałych dziedzin kryminalistyki celem ustalenia dokładnych znamion czynu zabronionego, np. badanie podpisów odręcznych w dokumentach, charakteru pism, linii papilarnych itp.,
• prowadzenie obserwacji, w tym emocji, wśród pracowników, ich niepokoju i złości, by we właściwy sposób móc dokonać weryfikacji świadków mających wiedzę na temat okoliczności zaistnienia nieprawidłowości,
• dokonanie weryfikacji osób powiązanych ze sobą np. komisji przetargowej, wykonawców, a także zamawiającego,
• inne czynności, które okażą się konieczne podczas prowadzenia kontroli.

W ocenie światowego lidera audytu śledczego Ernst & Young zakres audytu śledczego obejmuje m.in. wykrywanie nieprawidłowych zachowań, w tym nieuczciwości i nadużyć, ujawnienie nieprawidłowości związanych z działaniem rynku finansowego, wykrywanie wykorzystania informacji niejawnych w przypadku konfliktu interesów itp. Ważnymi elementami audytu śledczego jest wyznaczenie kryteriów, takich jak: wzorca działania, celowości, gospodarności oraz rzetelności przy zachowaniu zasady najwyższej staranności. Sam proces audytu śledczego winien być sprawny, skuteczny, dokładny i przejrzysty.

Analizy finansowe blockchain

Opracował: Marek Kołtun, 12.09.2022 r.

W dniach 18–19 maja 2022 r. w Nowym Jorku odbyła się konferencja pt. „Chainalysis Links”, w której uczestniczył Marek Kołtun – biegły sądowy, a także analityk firmy Security in Practice. Był on jedynym reprezentantem Polski na elitarnej nowojorskiej konferencji. Organizatorem uroczystości był globalny podmiot specjalizujący się w analizie blockchain – Chainalysis, który współpracuje na co dzień z Federalnym Biurem Śledczym Stanów Zjednoczonych (FBI) czy Narodową Agencjąnds. Przestępczości (NCA), Specjaliści  z Chainalysis podejmują współpracę także z innymi podmiotami o profilu działania podobnym do FBI czy NCA, na całym świecie.

Głównym celem konferencji była wymiana doświadczeń ekspertów i liderów z całego świata, którzy zajmują się analizą ekosystemu kryptograficznego. Wydarzenie było zorganizowane na dwóch poziomach – dla początkujących i zaawansowanych w obszarach związanych z m.in. DeFi po NFT, DEX, czy Web3, a także zorganizowaną przestępczością kryptograficzną, compliance, zarządzaniem ryzykiem i śledztw. Wśród zaproszonych gości znalazły się takie osoby, jak burmistrz Nowego Jorku, dziennikarka Laura Shin, przedstawiciele administracji Stanów Zjednoczonych, a także osoby funkcyjne największych instytucji inwestycyjnych zajmujących się cyfrowymi finansami.

Drugim istotnym celem opisywanej konferencji było wskazanie występującego ryzyka przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, które powstają podczas wyzwań technologicznych, zachodzących przy opracowywaniu zgodności funkcjonowania kryptowalut [od tradycyjnych programów zgodności. Równie istotne było przytoczenie funkcji należytej staranności oraz regulacji bankowych (ang. KYC, czyli „poznaj swojego klienta”) przy opracowywaniu kryptograficznych analiz finansowych. W trakcie prezentacji pojawiały się zagadnienia związane z Web3, czyli terminem, którego autorem jest Gavin Wood, współzałożyciel kryptowaluty Ethereum. Przewodnią funkcją Web3 – Internetu przyszłości jest maksymalna decentralizacja, co oznacza, że opisywana sieć będzie we władaniu jej twórców, a nie globalnych koncernów.

Kolejnym istotnym obszarem w funkcjonowaniu kryptoaktywów są zdecentralizowane giełdy zwane DEX, które pozwalają kupującym lub sprzedającym kryptowaluty na ich wymianę bez obowiązku przekazywania nadzoru nad swoimi wartościami któremukolwiek pośrednikowi.

Do najpopularniejszych kryptogiełd należą Binance, Huobi, Bitfinex. Oprócz DEX prelegenci przedstawili prezentację dotyczącą funkcjonowania finansów zdecentralizowanych zwanymi DeFi. Termin ten odnosi się do aplikacji, która działa w oparciu o technologię blockchain. Zachodzą tam różnego rodzaju transakcje rachunkowe, które wcześniej nadzorowały banki lub inne instytucje finansowe. Dla kryptograficznych aplikacji DeFi pośrednicy są zbędni, a znaczna część kontroli należy do właścicieli kryptoaktywów. Niesie to za sobą przeprowadzanie szybszych transakcji, a także mniejsze koszty.

Warta uwagi była prezentacja połączonych trzech organów ścigania: US Secret Service, administracji podatkowej USA i funkcjonariuszy policji w Calgary w Kanadzie, którzy na podstawie prowadzonego postępowania przygotowawczego, własnych spostrzeżeń i wyciągniętych wniosków pokazali sposoby ujęcia sprawców czynów zabronionych w obszarze blockchain.

Przedstawiciele Chainalysis podczas wystąpienia dla gości specjalnych zaprezentowali praktyczną prezentację przy wykorzystaniu swojej aplikacji analitycznej blockchain na przykładzie ujawnienia cybersprawców z Korei Północnej. W 2021 r. Grupa Lazarus powiązana z Koreą Północną, zwana także jako ATP38 (kierowana przez wojskową agencję wywiadowczą), dokonała co najmniej siedem ataków na platformy kryptowalutowe, podmioty inwestycyjne i scentralizowane giełdy. Przynętami były wiadomości phishingowe, expoity, złośliwe oprogramowanie, a także zaawansowana socjotechnika do wprowadzania wartości finansowych z „gorących” portfeli kryptograficznych wymienionych podmiotów, które posiadały stały dostęp do sieci online. Po kradzieży tych instrumentów finansowych Korea Północna rozpoczęła proces przeprowadzania cyfrowych instrumentów przez cztery etapy prania brudnych pieniędzy, aby w końcowym rezultacie zintegrować i wypłacić pieniądze. Zatem możemy określić ten przypadek jako klasyczny przykład wykorzystania kryptoaktywów do procederu prania brudnych pieniędzy.

Różnorodność skradzionych kryptoaktywów przez wywiad wojskowy Korei Północnej pozwoliła na określenie różnych metod wprowadzania do obiegu „wypranych” wartości finansowych:

1. Tokeny i altcoiny ERC-20 są zamieniane na kryptowalutę Ethereum za pośrednictwem wymiany zdecentralizowanych kryptogiełd.
2. Kryptowaluta Ethereum jest mieszana transakcjami wpłat i wypłat, a następnie wymieniana na kryptowalutę Bitcoin.
3. Transakcje kryptowaluty Bitcoin zostają zmiksowane i wysyłane do nowo utworzonych portfeli na adresy depozytowe, które znajdują się na kryptogiełdach usytuowanych w Azji – są to potencjalne punkty wypłaty.

Na uwagę zasługuje także nowa forma przestępczości kryptograficznej, czyli ransomware, która polega na blokowaniu dostępności do systemów elektronicznych. Federalne Biuro Śledcze Stanów Zjednoczonych poinformowało, że według stanu na luty 2022 r. zidentyfikowali płatności, jakie były pobierane za udostępnienie oprogramowania ransomware o wartości ponad 720 mln USD. FBI przedstawiło także praktyczne zastosowanie zaawansowanej aplikacji analiz finansowych, która pozwala na powiązanie schematami śladów, jakie zostały pozostawione w sieci online. Następnie aplikacja segreguje w schematy graficzne, by w przejrzysty sposób można było wyciągnąć wnioski i dalsze zamierzenia w kierunku ujęcia sprawcy lub sprawców.

W dalszym ciągu rośnie ogromny postęp technologiczny w dziedzinie cyfrowych instrumentów finansowych. Wraz ze wzrostem pojawiają się nowe ryzyka zagrożeń, które bywają trudne do zidentyfikowania. Aby temu zapobiec, należy najpierw wejść w posiadanie odpowiedniej wiedzy specjalistycznej, dzięki której staniemy się ostrożniejsi i świadomi zagrożeń.

Sytuacja polityczna w Senegalu

Opracowała: Wiktoria Cybula

Senegal to zamieszkiwany przez około 18 milionów ludzi kraj znajdujący się w najbardziej wysuniętej na zachód części Afryki[1]. Dotychczas uważano go za jedną z najstabilniejszych afrykańskich wyborczych demokracji. Władza między partiami przekazywana była pokojowo od 2000 r.[2] W pierwszych dniach czerwca oraz sierpnia 2023 r. przez stolicę Senegalu, Dakar, przepłynęła fala protestów związanych ze skazaniem i aresztowaniem opozycjonisty Ousmane Sonki.

W 2016 r. został on zwolniony ze stanowiska inspektora podatkowego, po czym dołączył do parlamentu, obejmując także stanowisko burmistrza miasta Ziguinchor[3]. Obecnie 49-latek jest liderem opozycji i przewodniczącym senegalskiej partii PASTEF (Patriotes Africains du Sénégal pour le Travail, l’Ethique et la Fraternité, PASTEF)[4]. W poprzednich wyborach prezydenckich, odbywających się w 2019 r., Sonko zajął trzecie miejsce względem obecnie panującego prezydenta Macky’ego Salla. Sonko, którego popularność – zwłaszcza wśród młodych obywateli Senegalu – znacząco rośnie, zapowiedział swoją kandydaturę w przyszłych wyborach, planowanych na luty 2024 r.[5] Obecnie rządzący prezydent,
Macky Sall, sprawuje już swoją drugą kadencję, piastując stanowisko prezydenta od 2 kwietnia 2012 r.[6]

Tegoroczne protesty mają bezpośredni związek z tymi, które odbyły się w marcu 2021 r. Przyczyną ich wybuchu były oskarżenia wystosowane wobec opozycjonisty. Ousmane Sonko został wówczas posądzony o gwałt oraz stosowanie gróźb wobec młodej pracowniczki salonu masażu. W drodze do sądu, 3 marca 2021 r., aresztowano go pod zarzutami „zakłócania porządku publicznego i brania udziału w niedozwolonej demonstracji”. Podczas jego drogi do sądu w stolicy wybuchły agresywne demonstracje[7]. Protestujący obywatele podpalali samochody, stacje benzynowe oraz supermarkety i sklepy, które później plądrowali. Podjęto zatem decyzję o tygodniowym zamknięciu szkół działających na terenie stolicy kraju[8] oraz ograniczeniu dostęp do mediów społecznościowych i innych aplikacji wykorzystywanych do komunikacji[9]. Kilkudniowe protesty okazały się tragiczne w skutkach. Według Amnesty International w demonstracjach z 2021 r. zginęło 14 osób, z których 12 postrzeliły senegalskie siły bezpieczeństwa. Natomiast według Senegalskiego Czerwonego Krzyża około 600 osób zostało rannych. Oprócz ograniczenia dostępu do Internetu na 72 godziny odcięto
również sygnał stacji telewizyjnych WALF TV, SEN TV oraz 2STV, co argumentowane „powtarzanym nawoływaniem do powstania ludowego […] poprzez zapętloną emisję obrazów z powstania” [10].

8 marca 2021 r., po nieustannie trwających agresywnych protestach, Ousmane Sonko został wypuszczony z aresztu pod nadzorem sądowym. Po opuszczeniu aresztu wezwał on swoich zwolenników do kontynuowania protestów, jednak prosił o protestowanie w sposób pokojowy. Zarówno zwolennicy Sonki, jak i on sam uważają oskarżenia i areszt za umotywowane politycznie. Sonko, który otwarcie krytykuje rządy prezydenta Salla, twierdzi, że jest to jego bezpośrednie działanie w celu wykluczenia jego udziału w przyszłych wyborach prezydenckich[11].

Kolejne protesty rozpętały się na początku czerwca 2023 r., będąc skutkiem wznowienia postępowań wobec Ousmane Sonki. Oczyszczono go z zarzutów dotyczących gwałtu i stosowania gróźb, jednak skazano na dwa lata więzienia za „deprawowanie młodzieży” („corrupting youth”). Oznacza to „niemoralne zachowanie się wobec osoby poniżej 21. roku życia”[12], ale może odnosić się również do „wykorzystywania swojej pozycji władzy do uprawiania seksu z osobami poniżej 21. roku życia”[13]. Na dwa lata więzienia, również pod zarzutem „deprawowania młodzieży”, skazano także Ndeye Khady Ndiayę, właścicielkę salonu masażu, w którym pracowała młoda masażystka[14].

Sonko został skazany na dwa lata więzienia „in absentia”, czyli nie znajdując się w sądzie w trakcie postępowania sądowego. Otrzymanie wyroku „in absentia” znacznie utrudnia sytuację polityka i przynajmniej tymczasowo blokuje jego możliwość wzięcia udziału w przyszłych wyborach. Według senegalskich profesorów prawa nie może on bowiem odwołać się od otrzymanego wyroku, dopóki nie znajdzie się w więzieniu[15]. Jego dom w Dakarze został otoczony zarówno przez policję jak i protestujących, którzy obawiali się zagrożenia jego udziału w przyszłych wyborach. Protesty wybuchły również w miejscowości Ziguinchor, jednak największą skalę przybrały w stolicy kraju[16]. Demonstranci podpalili kilka pojazdów oraz obrzucali kamieniami policjantów, którzy w odwecie użyli gazu łzawiącego[17].

Według Amnesty International w czerwcowych protestach zginęły 23 osoby, w tym 3 dzieci, a 390 osób zostało rannych. W przypadku protestów z 2021 r. oraz 2023 r. Amnesty International zauważyła obecność „uzbrojonych cywili”, atakujących protestujących i działających wraz z senegalskimi siłami bezpieczeństwa. Dostęp do Internetu poprzez mobilną transmisję danych został ograniczony między 4 a 6 czerwca, natomiast dostęp do mediów społecznościowych – między 2 a 7 czerwca. W tym roku ponownie odcięto sygnał stacji telewizyjnej WALF TV oraz zakłócano możliwość stacji w nadawaniu programu na jej kanale w serwisie YouTube[18].

Zwolennicy prezydenta Salla często argumentowali jego możliwy udział w kolejnych wyborach i trzecią kadencję tym, że jego pierwsza kadencja „nie liczyła się”, gdyż rozpoczęła się przed przyjęciem nowej konstytucji. Wraz z początkiem lipca prezydent Macky Sall rozwiał wątpliwości obywateli, publicznie ogłaszając, że nie będzie startował w przyszłych wyborach prezydenckich. Jego działanie polityczna analityczka Alioune Tine porównała do „dezaktywowania bomby”. Wielu podejrzewało, że prezydent będzie ubiegał się o ponowną elekcję, choć zgodnie z obecną senegalską konstytucją prezydent może sprawować swoją funkcję tylko dwie pięcioletnie kadencje[19].

W związku z tym wydarzeniem w lipcu został skazany Birame Souleye Diop, senegalski polityk, również wywodzący się z partii PASTEF. Porównał on prezydenta Salla do prezydenta Wybrzeża Kości Słoniowej, Alassane Ouattary. Diop zasugerował, że Macky Sall może otruć swojego przyszłego, niewybranego jeszcze następcę politycznego, aby w jego miejsce wziąć udział w przyszłych wyborach. W podobny sposób postąpił właśnie Alassane Ouattara, który zapowiedział rezygnację z udziału w trzeciej turze wyborów w 2020 r., od czego jednak odstąpił po śmierci swojego wybranego politycznego następcy[20].

            Od 28 maja 2023 r. Ousmane Sonko przebywał w areszcie domowym, uważając to przetrzymywanie za nielegalne. 25 lipca 2023 r. zniesiono dodatkowe zabezpieczenia wokół jego domu, gdyż uznano, że potencjalne zagrożenie wybuchem kolejnych protestów i ponownym zakłóceniem porządku publicznego minęło[21]. 28 lipca 2023 r. Ousmane Sonko został ponownie aresztowany. Według jednego z prawników Sonko kilka dni wcześniej otrzymał zezwolenie na opuszczanie swojej posesji. Prawnik opozycjonisty podał również wstępne przyczyny jego aresztowania, którymi były „kradzież telefonu komórkowego i podżeganie do przemocy”[22]. Wcześniej, 28 lipca 2023 r., po powrocie do domu z modlitw, Sonko za pośrednictwem Facebooka skarżył się na bycie nagrywanym przez przedstawicieli sił bezpieczeństwa. Wspomniał również o wcześniejszym odebraniu mu m.in. broni (na którą miał zezwolenie), czterech telefonów komórkowych, komputera, walizki z ubraniami oraz pieniędzy w kwocie 2 000 000 CFA. Według postu Sonko zabrał przedstawicielowi sił zbrojnych telefon, prosząc go o odblokowanie urządzenia i usunięcie wykonanych przez niego materiałów, czego jednak mu odmówiono[23]. 30 lipca 2023 r. ogłoszono, że Ousmane Sonko został aresztowany pod zarzutem „podżegania do powstania”, „osłabiania bezpieczeństwa państwa, czynów mających na celu zagrożenie bezpieczeństwa publicznego i wywoływanie poważnego niepokoju politycznego, przestępczego związku z organizacją terrorystyczną oraz kradzieży”[24]. Oficjalnie nie ma to żadnego związku z poprzednim wyrokiem. Krótko po aresztowaniu Sonki jego partia polityczna, PASTEF, została rozwiązana przez Senegalskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Minister spraw wewnętrznych Felix Abdoulaye Diome uzasadnił to „częstym nawoływaniem zwolenników do ruchów powstańczych, prowadzących do poważnych konsekwencji, takich jak ofiary śmiertelne, wielu rannych oraz akty grabieży mienia publicznego i prywatnego”[25].

31 lipca 2023 r. protesty po raz kolejny rozpętały się w Senegalu wraz z ponownym ograniczeniem dostępu do TikToka i korzystania z transmisji danych komórkowych. Według Amnesty International w sierpniowych protestach zginęło sześć osób, aresztowano też kilku członków partii PASTEF oraz dziennikarza, który skomentował zatrzymanie Ousmane Sonki, nadając na żywo w social mediach. Amnesty International wzywa władze Senegalu do „poszanowania praw człowieka, zaprzestania arbitralnych zatrzymań dziennikarzy, opozycjonistów oraz obywateli, poszanowania prawa do wolności wypowiedzi i dostępu do informacji poprzez zniesienie zawieszenia dostępu do transmisji danych komórkowych jak i portalu społecznościowego TikTok”. Organizacja domaga się również przeprowadzenia śledztwa w sprawie śmierci zarówno tegorocznych ofiar, jak i tych z protestów 2021 r.[26]

            Kandydatami do przyszłych wyborów są m.in. Idrissa Seck i Aminata Touré. Idrissa Seck zajął drugie miejsce w poprzednich wyborach prezydenckich, znajdując się między prezydentem Sallem (na pierwszym miejscu) a Ousmane Sonką (na trzecim miejscu)[27]. Aminata Touré pracowała wcześniej u boku prezydenta Salla jako premier w latach 2013 – 2014, będąc drugą senegalską kobietą pełniącą tę funkcję.[28]

Udział Ousmane Sonki w przyszłorocznych wyborach prezydenckich nadal znajduje się pod znakiem zapytania. Opozycjonista od 6 sierpnia 2023 r. znajduje się w szpitalu po odbyciu tygodniowego protestu głodowego[29].

Senegalczycy obawiają się, że zarówno śmierć i obrażenia poniesione przez protestujących, jak i działania przeprowadzane przez rząd wobec opozycjonistów i dziennikarzy zostaną zapomniane wobec decyzji prezydenta Salla o rezygnacji z udziału w kolejnych wyborach. Bez względu na to, kto zostanie następnym prezydentem kraju, pewnym jest, że czeka na niego wiele wyzwań, jak stworzenie większej liczby miejsc pracy, gdyż Senegal zmaga się z dużym bezrobociem, szczególnie wśród osób młodych, zmierzenie się z poprawą dostępu do podstawowych usług oraz zwiększenie i zabezpieczenie stałego dostępu do żywności dla obywateli kraju[30].

---

[1] Senegal, „Britannica”, https://www.britannica.com/place/Senegal, 14.08.2023.

[2] Senegal, „Freedom House”, https://freedomhouse.org/country/senegal, 14.08.2023.

[3] P.A. Diaw & C. Macaulay, Ousmane Sonko trial: Senegal opposition leader sentenced for 'corrupting youth’, „BBC”, 1.06.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-65775987, 14.08.2023.

[4] PRÉSENTATION DU PARTI PASTEF, „PASTEF Les Patriotes”, https://pastef.org/presentation-du-parti-pastef/, 14.08.2023.

[5] Senegal opposition leader freed amid new clashes, „DW”, 8.03.202, https://www.dw.com/en/senegal-opposition-leader-freed-amid-new-clashes/a-56809907, 14.08.2023.

[6] Biography, „Presidency of Senegal”, https://www.presidence.sn/en/presidency/biography, 14.08.2023.

[7] NEWS WIRES, Senegal opposition leader Sonko arrested on way to Dakar court to face rape charge, „France 24”, 3.03.2021, https://www.france24.com/en/africa/20210303-senegal-opposition-leader-sonko-arrested-on-way-to-dakar-court-to-face-rape-charge, 14.08.2023.

[8] Senegal opposition leader freed amid new clashes…

[9] Senegal protests escalate as opposition leader appears in court, „Al Jazeera”, 5.03.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/3/5/senegal-opposition-leader-faces-rape-charge-as-protests-escalate, 14.08.2023.

[10] Senegal: One year on from the deaths of 14 demonstrators, the families demand Justice, „Amnesty International”, 3.03.2022, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2022/03/senegal-one-year-after-march-2021-families-demand-justice/, 14.08.2023.

[11] Senegal’s Sall calls for calm; opposition leader urges protests, „Al Jazeera”, 8.03.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/3/8/senegal-opposition-leader-indicted-and-released-on-bail, 14.08.2023.

[12] P.A. Diaw & C. Macaulay, Ousmane Sonko trial…

[13] Senegal’s Ousmane Sonko charged…

[14] P.A. Diaw & C. Macaulay, Ousmane Sonko trial…

[15] Senegal’s Sonko can be arrested ‘at any time’: Justice minister, „Al Jazeera”, 1.06.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/6/1/senegal-opposition-leader-sentenced-to-two-years, 14.08.2023.

[16] N. Négoce, Senegal shuts social media as protesters die after Sonko sentencing, „BBC”, 2.06.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-65788534, 14.08.2023.

[17] Ousmane Sonko sentenced: Why are tensions flaring in Senegal?, „Al Jazeera”, 2.06.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/6/2/ousmane-sonko-sentenced-why-are-tensions-flaring-in-senegal, 14.08.2023.

[18] Senegal: Amnesty International calls for independent enquiry into deadly crackdown on protests, „Amnesty International”, 9.06.2023, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/06/senegal-amnesty-international-demande-une-enquete-independante-sur-la-repression-meurtriere-lors-des-manifestations/, 14.08.2023.

[19] N. Négoce, Senegal’s Macky Sall defuses a political timebomb by not seeking a third term, „BBC”, 5.06.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-66097323, 14.08.2023.

[20] Senegalese opposition figure charged with insulting President Sall, „Africanews”, 12.07.2023, https://www.africanews.com/2023/07/12/senegalese-opposition-figure-charged-with-insulting-president-sall/, 14.08.2023.

[21] Senegal: government justifies lifting security measures around Sonko’s home, „Africanews”, 26.07.2023, https://www.africanews.com/2023/07/26/senegal-government-justifies-lifting-security-measures-around-sonkos-home/, 14.08.2023.

[22] Top Senegalese opposition leader Ousmane Sonko arrested: Lawyer, „Al Jazeera”, 28.07.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/7/28/top-senegalese-opposition-leader-ousmane-sonko-arrested-lawyer, 14.08.2023.

[23] O. Sonko, À mon retour de la prière du vendredi…, 28.07.2023, https://www.facebook.com/photo/?fbid=841398154012225&set=a.347916980027014, 14.08.2023.

[24] Senegal’s Ousmane Sonko charged with fomenting insurrection, „Al Jazeera”, 30.07.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/7/30/senegals-ousmane-sonko-charged-with-fomenting-insurrection, 14.08.2023.

[25] Senegal dissolves party of opposition leader Sonko, „Al Jazeera”, 31.07.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/7/31/senegal-dissolves-party-of-opposition-leader-sonko, 14.08.2023.

[26] Senegal: New restrictions on individual freedoms must stop, „Amnesty International”, 4.08.2023, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/08/senegal-les-nouvelles-restrictions-entravant-les-libertes-individuelles-doivent-cesser/, 14.08.2023.

[27] N. Roll, Succeeding Sall: Who will be Senegal’s next president in 2024?, „Al Jazeera”, https://www.aljazeera.com/features/2023/7/14/succeeding-sall-who-will-be-senegals-next-president-in-2024, 14.08.2023.

[28] AMINATA TOURÉ Former Prime Minister of Senegal (2013-2014), „The Council of Women World Leaders”, https://www.councilwomenworldleaders.org/aminata-toureacute.html, 14.08.2023.

[29] Senegal’s Ousmane Sonko hospitalised after one week on hunger strike, „Al Jazeera”, 7.08.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/8/7/senegals-ousmane-sonko-hospitalised-after-one-week-on-hunger-strike, 14.08.2023.

[30] N. Roll, Succeeding Sall: Who will be…

Wybory w Nigerii 2023

Opracowała: Wiktoria Cybula

Nigeria, położona na zachodnim wybrzeżu Afryki, zamieszkiwana jest przez około 220 milionów ludzi[1]. To państwo pełne sprzeczności, zmagające się z wieloma wewnętrznymi problemami, takimi jak rosnąca inflacja, niedobory paliwa i gotówki, korupcja, duże bezrobocie czy nasilająca się działalność organizacji terrorystycznych. Jest to bogaty w surowce kraj, w którym 4 na 10 mieszkańców żyje na granicy ubóstwa. Tego roku dobiega końca kadencja obecnie panującego prezydenta – Muhammadu Buhariego. Nigeryjskie wybory prezydenckie mają duże znaczenie dla całego regionu. Z 220 milionów obywateli zamieszkujących ten kraj aż 93,5 miliona to zarejestrowani wyborcy; dużą ich część stanowią młodzi Nigeryjczycy – pełni optymizmu oraz nadziei na zmianę władzy i poprawę sytuacji w państwie[2].

Zgodnie z konstytucją z 1999 roku władza w Nigerii sprawowana jest przez wybieranego na czteroletnią kadencję prezydenta. Prezydent odpowiedzialny jest za mianowanie wiceprezydenta i członków gabinetu. Dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe składa się z Senatu i Izby Reprezentantów. Każdy z 36 stanów w Nigerii wybiera na czteroletnie kadencje po 10 członków do Izby Reprezentantów (łącznie 360 osób) oraz po 3 członków do Senatu. Dodatkowo do Senatu wybierany jest jeden członek z Federalnego Terytorium Stołecznego, czyli obszaru, w którym znajduje się stolica kraju – Abudża (łącznie 109 osób)[3].

Wszyscy obywatele po ukończeniu 18. roku życia mają prawo do oddania głosu. Aby to zrobić, obywatel musi posiadać ważną kartę PVC (Permanent Voter’s Card – Stała Karta Wyborcy), zawierającą biometryczne dane wyborcy, służące do identyfikacji i weryfikacji głosującego w dniu wyborów. Po przejściu weryfikacji Nigeryjczycy oddają swój głos poprzez pozostawienie odcisku swojego kciuka obok logo partii, na którą chcą zagłosować. Tegoroczne wybory różniły się od poprzednich ze względu na użycie ulepszonej wersji systemu BVAS (Bimodal Voter Accreditation System – Bimodalny System Akredytacji Wyborców). BVAS to małe prostokątne urządzenie z ekranem, które jest w stanie zidentyfikować wyborców na podstawie zdjęcia ich twarzy oraz odcisku palca. System ten powinien również przekazywać wyniki bezpośrednio do portalu INEC, teoretycznie uniemożliwiając fałszowanie wyników wyborów[4].

Aby wygrać w pierwszej turze, jeden z kandydatów musi zdobyć większość głosów oraz ponad 25% głosów w co najmniej 24 z 36 stanów. Jeśli żaden z kandydujących nie spełni wyżej wymienionych warunków, odbywa się druga tura wyborów. Bierze w niej udział tylko dwóch kandydatów z wcześniej uzyskaną największą liczbą głosów. Jeśli żadnemu z kandydatów nie uda się spełnić obu warunków zwycięstwa, odbywa się trzecia tura, w której kandydat wygrywa wyłącznie za pomocą największej otrzymanej liczby głosów[5].

Dodatkowo w Nigerii stosuje się zasadę znaną jako „zoning”, czyli „podział na strefy”. Polega ona na tym, że partie dzielą swoich kandydatów na prezydenta i wiceprezydenta na osoby pochodzące z dwóch różnych części kraju: północną i południową. Sprawujący władzę prezydent musi również wielokrotnie zmieniać miejsce zamieszkania pomiędzy obiema częściami kraju. Zasada ta ma na celu zapewnienie, że żadna część państwa nie zostanie bez władzy i odpowiedniej reprezentacji[6].

Obecnie panujący prezydent Nigerii, Muhammadu Buhari, pełnił funkcję militarnej głowy stanu w latach 1984–1985, a w 2014 roku został nominowany jako kandydat na prezydenta z partii All Progressives Congress (APC). Jego wcześniejsze militarne doświadczenie i dobra reputacja sprawiły, że Nigeryjczycy uznali go wtedy za atrakcyjnego kandydata. Urząd prezydenta kraju sprawował nieprzerwanie od 2015 do 2023 roku[7]. Okres ten i rezultaty jego panowania spotykają się z bardzo zróżnicowanymi opiniami[8].

W tym roku o przejęcie funkcji prezydenta ubiegało się łącznie 18 kandydatów. Główna i najbardziej zacięta walka toczyła się między najpopularniejszą trójką.

Atiku Abubakar – Peoples Democratic Party (PDP)

To 76-letni kandydat należący do partii PDP. Wcześniej z niepowodzeniem pięciokrotnie kandydował na stanowisko prezydenta. Obejmował funkcję wiceprezydenta w latach 1999–2007, a wcześniej pracował jako urzędnik państwowy. Jego kampania opiera się na sukcesach odniesionych jako wiceprezydent Nigerii, jednak zarzuca mu się liczne nieprawidłowości finansowe[9].

Bola Tinubu – All Progressives Congress (APC)

To 70-letni kandydat, należący do obecnie rządzącej partii APC. W latach 1999–2007 był gubernatorem stanu Lagos, który znacznie rozwinął się podczas jego kadencji. Kilkukrotnie oskarżano go o korupcję oraz posądzano o zły stan zdrowia, jednak wszystkim zarzutom zaprzecza. Znany jest również jako „polityczny ojciec chrzestny”, ponieważ często pomaga innym w objęciu różnych urzędów[10].

Peter Obi – Labour Party (LP)

To 61-letni kandydat należący do partii LP. Od początku swojej kariery politycznej kilkukrotnie zmieniał przynależność partyjną. W maju 2022 roku opuścił PDP, a na jego miejsce został wybrany wyżej opisany Atiku Abubakar[11]. Obi bardzo szybko zyskał sympatię wielu młodych Nigeryjczyków. Mimo braku bezpośrednich oskarżeń o korupcję jego imię zostało wymienione w Pandora Papers’ („Dokumenty Pandory”), czyli w zbiorze dokumentów ujawniających ukryte bogactwa wpływowych ludzi[12].

Pomimo wprowadzenia środków zapobiegawczych[13] dzień wyborów nie odbył się bez licznych incydentów. Wielokrotnie zdarzały się napaści na personel wyborczy oraz samych wyborców, a w niektórych lokalach pracownicy INEC (Independent National Electoral Commission – Niezależna Państwowa Komisja Wyborcza) wcale się nie pojawili. Wielu ludzi czekało od wczesnego ranka do późnej nocy, aby móc oddać swój głos, jednak część z nich po pewnym czasie poddała się i powróciła do swoich domów. Najwytrwalsi Nigeryjczycy, którzy wytrzymali w kolejkach do późnych godzin nocnych, często służyli pomocą pracownikom wyborczym – m.in. oświetlali lokale i stanowiska wyborcze za pomocą telefonów komórkowych i reflektorów samochodowych czy też pomagali komisji w liczeniu głosów. Pracownicy INEC często zmagali się również z brakiem dostępu do internetu, który jest niezbędny do działania systemu BVAS. Tutaj ponownie pomocną dłoń wyciągnęli obywatele Nigerii, chętnie udostępniając komisjom swoją sieć komórkową, aby wszyscy oczekujący mogli oddać swój głos[14]. Liczne komplikacje doprowadziły do tego, że w niektórych miejscowościach zaplanowane na sobotę wybory prowadzono również w niedzielę.

Tegoroczne wybory utrudniały również chaos informacyjny i dezinformacja w sieci. W social mediach publikowano bulwersujące zdjęcia oraz nagrania, z których większość okazała się pochodzić z ubiegłych wyborów. Nigeryjscy influencerzy na swoich profilach publikowali fałszywe wyniki, rzekomo pochodzące z różnych nigeryjskich stanów. W internecie szerzyła się również fałszywa informacja dotycząca „zhakowanej” strony INEC, IReV, za pomocą której publikowano wyniki wyborów. Rzekoma strona okazała się później stroną phishingową, zaledwie udającą portal IReV[15]. W sieci pojawiły się także filmiki przedstawiające zastraszanie wyborców, kradzieże kart do głosowania oraz wcześniej wspomniane napaści i przemoc na pracownikach INEC oraz wyborcach.

Liczne problemy i błędy pojawiły się również z samym systemem służącym do oddawania głosów. System BVAS miał usprawnić tegoroczne liczenie głosów poprzez bezpośrednie wysyłanie ich do portalu IReV. Ponieważ liczenie wyników zajęło kilka dni, wśród obywateli pojawiły się pierwsze obawy o manipulację wynikami wyborów. Według regulacji INEC wyniki ze wszystkich punktów wyborczych powinny być zeskanowane i przesłane bezpośrednio na serwer. Wiele osób zauważyło, że wyniki wyborów parlamentarnych, odbywających się w tym samym czasie, pojawiały się w systemie znacznie szybciej niż wyniki wyborów prezydenckich. Sytuacja ta znacząco pogłębiła zaniepokojenie wśród obywateli. Wyraził je również Barry Andrews – główny obserwator wyborów z Unii Europejskiej. W wywiadzie udzielonym BBC powiedział: „Ogólnie rzecz biorąc, byliśmy w stanie zauważyć, że istnieją dowody na kupowanie głosów. Jest za wcześnie, aby stwierdzić, jak powszechne było to zjawisko”. Barry Andrews wspomniał również o wcześniej wymienionej różnicy w przesyłaniu wyników wyborów parlamentarnych i prezydenckich, nazywając ją anomalią. Zauważono również pomieszanie wyników między niektórymi stanami Nigerii. Według BBC „wiele wyników z Sokoto na północy zostało przesłanych tam, gdzie powinny być wyniki z jednostek wyborczych z Rivers na południu”[16].

1 marca 2023 roku ogłoszono oficjalne wyniki wyborów prezydenckich. Ich zwycięzcą został Bola Tinubu, przedstawiciel obecnie rządzącej partii APC, który otrzymał 37% wszystkich głosów. Jego rywale zdobyli odpowiednio 29% (Atiku Abubakar) i 25% (Peter Obi) głosów. Reszta głosów, czyli łącznie 9%, przypadła pozostałym rywalom. Większość, bo aż 6% z 9%, zdobył Rabiu Kwankwaso z partii NNPP (New Nigeria Peoples Party), który zwyciężył wybory w stanie Kano[17].

Ze względu na wyżej wymienione komplikacje podczas wyborów partie LP z Peterem Obim i PDP z Atiku Abubakarem na czele odrzucają ogłoszone wyniki wyborów i uznają je za sfałszowane. Peter Obi i Labour Party zapowiadają już podjęcie kroków prawnych w celu unieważnienia wyników wyborów. Peter Obi i Atiku Abubakar muszą przesłać swoje petycje do trybunału sądu apelacyjnego przed 31 marca 2023 roku, a odpowiedź trybunału powinna zostać wydana w przeciągu 180 dni. Decyzja trybunału nie jest ostateczna, gdyż kandydaci mogą później odwołać się również do sądu najwyższego. Cały proces może zająć aż osiem miesięcy.

Nowo wybrany prezydent, Bola Tinubu, rozpocznie swoją kadencję 29 maja, jeśli jego przeciwnicy nie doprowadzą do powtórki wyborów[18]. Zdania Nigeryjczyków co do wyniku wyborów są znacznie podzielone, jednak jest to normalne zjawisko przy tak dużym podziale głosów między kandydatami. Podczas kampanii partia APC za priorytet uznała zwiększenie eksportu i ograniczenie zależności kraju od importu, zmniejszenie bezrobocia wśród młodych ludzi o połowę w ciągu czterech lat oraz podjęcie kroków w celu zapewnienia niezawisłości sądownictwa[19]. Nowo wybrany prezydent będzie musiał również zmagać się z wieloma problemami, pozostawionymi przez swojego poprzednika – Muhammadu Buhariego. Są to między innymi rosnąca inflacja, powszechny niepokój spowodowany obecnością organizacji terrorystycznych, niedobory paliwa i gotówki, szerząca się korupcja, powolna gospodarka, wysokie bezrobocie oraz bardzo podzielony naród[20].

---

[1] Nigeria Population (LIVE),https://www.worldometers.info/world-population/nigeria-population/, 12.03.2023.

[2] C. Macaulay, Nigeria elections 2023: What you need to know,„BBC”, 26.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64187170, 12.03.2023.

[3] Nigeria – Government and society, „Britannica”, https://www.britannica.com/place/Nigeria/Government-and-society, 12.03.2023.

[4] C. Macaulay, Nigeria elections 2023…

[5] Constitution of the Federal Republic of Nigeria 1999 (134.),http://www.nigeria-law.org/ConstitutionOfTheFederalRepublicOfNigeria.htm, 13.03.2023.

[6] Zoning, „Oxford Reference”, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780191828836.001.0001/acref-9780191828836-e-367;jsessionid=96F31F2DAB1A91B5C1BBB27F3DB75791, 12.03.2023.

[7] Muhammadu Buhari – Political aspirations, „Britannica”, https://www.britannica.com/biography/Muhammadu-Buhari, 12.03.2023.

[8] Muhammadu Buhari – Presidency, „Britannica”, https://www.britannica.com/biography/Muhammadu-Buhari, 12.03.2023 ; P. Sandner, Nigeria: President Muhammadu Buhari’s questionable legacy, „DW”, 23.02.2023, https://www.dw.com/en/nigeria-president-muhammadu-buharis-questionable-legacy/a-64795499, 12.03.2023.

[9] N. Orjinmo, Nigeria election 2023: Who is Atiku Abubakar of the PDP?, „BBC”, 23.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-47046599, 12.03.2023.

[10] Idem, Bola Tinubu – the 'godfather’ who is Nigeria’s president-elect, „BBC”, 1.03.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-61732548, 12.03.2023.

[11] Q. Iroanusi, 2023: Peter Obi dumps PDP, 25.05.2022, „Premium Times Nigeria”,

https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/532417-2023-peter-obi-dumps-pdp.html,

13.03.2023 ; Peter Obi joins Labour Party, „Premium Times Nigeria”, 27.05.2022,

https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/532899-peter-obi-joins-labour-party.html,

13.03.2023.

[12] O. Ndubuisi & N. Orjinmo, Nigeria election 2023: Who is Peter Obi of the Labour Party?, „BBC”, 23.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-61865502, 12.03.2023.

[13] C. Macaulay, Nigeria elections 2023…; Nigeria prepare to deploy over 400,000 security personnel for election, „BBC PIDGIN”, 16.02.2023, https://www.bbc.com/pidgin/articles/cz900vre37go, 12.03.2023.

[14] S. Lungumbu, Nigeria 2023 elections: Voters making sure the ballots cast are counted, „BBC”, 26.02.2023, https://www.bbc.com/news/av/world-africa-64780935, 12.03.2023.

[15] Ch. Nwonwu & F. Tukur, Nigerian elections 2023: False claims and viral videos debunked, „BBC”, 28.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64797274, 12.03.2023.

[16] Idem, Bola Tinubu’s Nigeria election win: The rigging claims of Peter Obi and Atiku Abubakar, „BBC”, 1.03.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64802490, 12.03.2023; Elections held on schedule, but lack of transparency and operational failures reduced trust in the process and challenged the right to vote, „European Union Election Observation Mission Nigeria 2023”, 27.02.2023, https://www.eeas.europa.eu/eom-nigeria-2023/elections-held-schedule-lack-transparency-and-operational-failures-reduced-trust_en?s=410279, 12.03.2023.

[17] N. Orjinmo, Bola Tinubu wins Nigeria’s presidential election against Atiku Abubakar and Peter Obi, „BBC”, 01.03.2023https://www.bbc.com/news/world-africa-64760226 [12.03.2023]

[18] N. Orjinmo, Can Nigeria’s election result be overturned?, „BBC”, 3.03.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64841036, 12.03.2023.

[19] C. Macaulay, Nigeria elections 2023…

[20] P. Sandner, Nigeria: President Muhammadu …