Opracował: Mateusz Kabaciński, 27.10.2023 r.

Afryka jako kontynent o bogatym dziedzictwie kulturowym i historycznym stanowi unikalne pole badawcze dla analizy wydarzeń politycznych. Jednym z kluczowych aspektów przyciągających uwagę jest brak stabilności politycznej. Niezadowolenie społeczeństwa afrykańskiego wyraża się poprzez organizację protestów czy ulicznych zamieszek, a w ostateczności dochodzi do zamachów stanu. W ostatnich latach daje się zauważyć wzmożoną częstotliwość takich zachowań.

Statystyki pokazują, że spośród 486 prób zamachów stanu, do jakich doszło na całym świecie od 1950 r., aż 214 wydarzyło się w Afryce, a co najmniej 106 zakończyło się sukcesem. Ponadto statystycznie aż 45 z 54 krajów na kontynencie afrykańskim doświadczyło przynajmniej jednej próby zamachu stanu od zakończenia kolonializmu. Najnowsze wydarzenia w Afryce pokazują również, że zamachy stanu nadal pozostają częstym zjawiskiem. Od 2020 r. doszło do dziewięciu udanych zamachów stanu, z czego aż do ośmiu w byłych koloniach francuskich.

Niniejsza analiza skupia się na badaniu przyczyn, przebiegu oraz skutków zamachów stanu w byłych koloniach francuskich (pominięto zamach stanu w Sudanie – byłej kolonii brytyjskiej). Autor omawia czynniki, jakie wpłynęły na fakt, że do większości zdarzeń doszło właśnie w tych miejscach, nastroje społeczne zarówno przed zamachami, jak i po nich oraz rolę aktorów zewnętrznych.

Zamachy stanu w Mali – sierpień 2020 i maj 2021 r.

18 sierpnia 2020 r. doszło do przewrotu wojskowego. Pucz rozpoczął się rankiem. Z początku buntownicy przejęli kontrolę nad koszarami w Kati – miejscowości położonej około 15 km od Bamako. Następnie, wspierani przez wiwatujący tłum, ruszyli w kierunku rezydencji prezydenta, by domagać się od niego ustąpienia z pełnionej funkcji.

Po opanowaniu budynku aresztowali głowę państwa, jego syna, przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego – Moussę Timbiné, ministra spraw zagranicznych – Tiébilé’a Dramé i ministra finansów – Abdoulaye’a Daffé[1]. Zatrzymanych przetransportowano do wcześniej przejętej bazy. Liderami zbuntowanych Malijczyków byli zastępca szefa obozu w Kati płk Malick Diaw[2] oraz były dyrektor akademii wojskowej w Kati płk Sadio Camara[3].

Wydarzenie to poprzedziły trzy miesiące niepokojów społecznych spowodowanych sytuacją wewnętrzną oraz polityką władz. Efektem niepokojów był przewrót wojskowy oraz zatrzymanie prezydenta kraju Ibrahima Boubacara Keïty. Od czerwca 2020 r. dziesiątki tysięcy Malijczyków wychodziły na ulicę Bamako – stolicy Mali. Demonstranci domagali się odejścia głowy państwa, któremu zarzucali nieskuteczność w walce z ugrupowaniami terrorystycznymi, manipulacje wyborcze i nepotyzm. Demonstracje przybierały coraz bardziej radykalny charakter, jak palenie opon czy blokowanie mostów[4].

W konsekwencji zamachu stanu Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (Economic Community of West African States, ECOWAS) potępiła „obalenie demokratycznie wybranego rządu przez żołnierzy puczu”. W swoim oświadczeniu nakazała zamknięcie granic regionalnych z Mali i zawieszenie wszelkich przepływów finansowych między Mali a państwami członkowskimi[5].

Istotną kwestią, która wyniknęła po przeprowadzonym puczu, było przekazanie władzy. 7 września 2020 r. regionalny blok ECOWAS wyznaczył CNSP czas do 15 września na nominowanie tymczasowego prezydenta, wiceprezydenta oraz premiera. 10 września rządzący wojskowi rozpoczęli trzydniowe konsultacje narodowe z partiami politycznymi, związkami zawodowymi i członkami grup społeczeństwa obywatelskiego[6].

21 września 70-letni Bah Ndaw[7] został mianowany prezydentem tymczasowym przez grupę 17 elektorów. Na stanowisko wiceprezydenta wybrano przywódcę CNSP płk. Assimi Goitę, a tydzień później ustanowiono premiera. Został nim były minister spraw zagranicznych Moctar Ouane[8].

W kwietniu 2021 r. administracja Rządu Tymczasowego poinformowała, że oficjalne wybory prezydenckie i parlamentarne odbędą się w drugiej połowie lutego 2022 r. Wtedy miało dojść do legalnego przekazania władzy. Na drugą połowę marca 2022 r. przewidziano również datę drugiej tury wyborów, gdyby w pierwszej żaden z kandydatów nie zdobył poparcia ponad 50 proc. głosów[9].

14 maja 2021 r. premier Ouane złożył dymisję swojego rządu. W odpowiedzi na to prezydent Ndaw ponownie mianował go premierem i narzucił nadzorowanie przetasowań w rządzie. Ogłosił również rozpoczęcie dialogu z klasą polityczną celem sformowania nowego, „szeroko okrojonego” rządu[10]. 24 maja 2021 r. w godzinach popołudniowych opublikowano dokumenty ukazujące skład nowego rządu. Wywołały one niemałą konsternację wśród wojskowej części rządzącej. O ile kontrola nad kluczowymi ministerstwami nie uległa zmianie, to dwóch przywódców puczu – Sadio Camara i Modibo Koné – zostało zastąpionych przez administrację Ndawa[11].

Sytuacja zaczęła być napięta. Kilka godzin po ogłoszeniu rezultatów przetasowań tymczasowy prezydent Bah Ndaw i premier Moctar Ouane zostali aresztowani przez członków sił zbrojnych i przewiezieni do ośrodka wojskowego w Kati[12]. Niedługo po tym płk Goita pojawił się w państwowej telewizji, w której wydał oficjalne oświadczenie[13]. Goita stanowczo potępił zmiany w nowo utworzonym rządzie. Ponadto stwierdził, że wszelkie podjęte działania miały na celu zachowanie postanowień mapy drogowej i obronę republiki[14].

28 maja 2021 r. Trybunał Konstytucyjny Mali mianował płk. Goitę tymczasowym prezydentem[15]. W oświadczeniu stwierdzono, że motywacją podjęcia takiej decyzji był wakat na stanowisku prezydenta, zaistniały w związku z rezygnacją Ndawa[16]. 7 czerwca 2021 r. w Bamako nastąpiło zaprzysiężenie płk. Goity na stanowisko tymczasowego prezydenta. Ubrany w pełen wojskowy strój Malijczyk wygłosił krótkie przemówienie. Zobowiązał się w nim do „organizacji wiarygodnych, uczciwych i przejrzystych wyborów, które odbędą się zgodnie z harmonogramem”[17].

18 października 2021 r. prezydent Ghany Nana Akufo-Addo, a jednocześnie przewodniczący ECOWAS, wysłał delegację do Assimi Goity z informacją, że zaplanowane na luty 2022 r. wybory prezydenckie muszą odbyć się zgodnie z harmonogramem. W odpowiedzi tymczasowy prezydent stwierdził, że obecna sytuacja na to nie pozwala. W kolejnych dniach ECOWAS ponowił apel do władz malijskich i nałożył nowe sankcje[18].

Ostatecznie po licznych politycznych przepychankach 7 czerwca 2022 r. w malijskiej telewizji odczytano dekret informujący o przeniesieniu wyborów na marzec 2024 r.[19] Harmonogram wyborów przedstawia się następująco:

  • marzec 2023 r. – referendum w sprawie zmiany konstytucji;
  • październik/listopad 2023 r. – wybory parlamentarne;
  • marzec 2024 r. – wybory prezydenckie[20].

W odpowiedzi ECOWAS zniósł sankcje gospodarcze i finansowe oraz otworzył granice[21].

Zamach stanu w Czadzie – kwiecień 2021 r.

11 kwietnia 2021 r. odbyły się wybory prezydenckie w Czadzie. Wzięło w nich udział 10 kandydatów. Jednym z nich był dotychczasowy prezydent Idriss Déby, sprawujący władzę od 1990 r., kiedy to wskutek zamachu stanu przejął kontrolę w państwie. Wstępne wyniki wyborcze opublikowane 19 kwietnia wykazały, że Déby będzie kontynuował swoją kadencję po raz szósty. Zdobył bowiem 79,32 proc. (3 663 431) głosów. Jego kontrkandydatem był Albert Pahimi Padacké, startujący z ramienia Narodowego Wiecu na rzecz Demokracji w Czadzie. Finalnie zdobył 10,32 proc., co równało się 476 464 głosom[22].

Tym razem jego kadencja nie trwała długo. Następnego dnia prezydent udał się na północ kraju odwiedzić czadyjskich żołnierzy, którzy odpierali atak rebeliantów[23]. Niedługo po dotarciu na miejsce objął dowodzenie. Podczas jednego ze starć odniósł poważne rany, wskutek których zmarł jeszcze tego samego dnia. Czadyjskie prawo nakazuje organizację wyborów prezydenckim w okresie od 30 do 90 dni od śmierci poprzedniego prezydenta. W tym okresie władzę w kraju sprawuję przewodniczący parlamentu[24].

Jednak tym razem stało się inaczej – doszło do przewrotu. Syn zmarłego prezydenta, Mahamata Idriss Déby, wraz z dowodzoną przez niego radą wojskową ogłosił przejęcie władzy w kraju, rozwiązanie rządu oraz unieważnienie konstytucji. Granice kraju zamknięto, wprowadzono godzinę policyjną, ustanowiono 14-dniowy okres żałoby narodowej, a prezydentem na okres 18 miesięcy został Mahamat Déby[25]. Ponadto mianował się także szefem Tymczasowej Rady Wojskowej Czadu (fr. Conseil militaire de transition, TMC). Po upływie 18 miesięcy miały powstać nowe instytucje dążące do przeprowadzenia wolnych, przejrzystych i demokratycznych wyborów[26].

Po ogłoszeniu przejęcia władzy przez radę wojskową Front Zmian i Porozumienia w Czadzie (fr. Front pour l’alternance et la concorde au Tchad, FACT)[27] stwierdził, że takie działanie jest jawnym zamachem stanu, a mianowanie syna dotychczasowego prezydenta stanowi początek do wprowadzenia monarchistycznych rządów. Od tego czasu prowadzono regularne działania wojskowe. 25 kwietnia czadyjski rząd poinformował, że pokonani rebelianci uciekają do Nigru[28]. 6 maja czadyjskie siły bezpieczeństwa przeprowadziły operację dalszego wypychania rebeliantów poza nigerską granicę[29].

9 maja TMC ogłosiła zwycięstwo nad rebeliantami w ofensywie północnej. Początkowo rzecznik FACT, Béchir Mahadi, zaprzeczył takiemu stanowi rzeczy. W międzyczasie do Ndżameny, stolicy Czadu, zaczęli powracać wiwatujący żołnierze z północy. Faktyczne zwycięstwo czadyjskich wojsk uznano, gdy Mahadi wezwał krajową armię do poszanowania praw jeńców wojennych oraz umożliwienie dołączenia zbuntowanych rebeliantów do nowego systemu prawnego[30].

Zamach stanu w Czadzie jest wyjątkiem na tle pozostałych puczów, doszło bowiem do niego w okolicznościach innych niż wszystkie. Kluczowa różnica polega na braku przywódcy gwarantującego rewolucyjne zmiany. Syn zmarłego prezydenta prawdopodobnie będzie realizował politykę zbliżoną do tej prowadzonej przez ojca. W związku z tym nasuwa się myśl, że najważniejsza posada w państwie nie zostanie „odświeżona”. Zasiądzie na niej potomek poprzedniego prezydenta sprawującego swoją funkcję przez ponad trzy dekady.

27 kwietnia w stolicy wybuchły protesty, w których zwrócono się do Tymczasowej Rady Wojskowej o wyrażenie zgody na transformację cywilną. Demonstrację rozproszyła policją, używając w tym celu gazu łzawiącego[31].

Reakcje międzynarodowe polegały głównie na kondolencjach oraz potępieniu trwającej wojny domowej w kraju. 22 kwietnia Francja, w czasie rosnącego niezadowolenia społeczeństwa spowodowanego sytuacją w Czadzie, wystosowała komunikat, w którym poparła przejęcie władzy przez syna Déby’ego. Mimo że był to akt niezgodny z panującą konstytucją, stwierdzono, że pucz odbył się w „wyjątkowych okolicznościach”[32].

Niechęć Czadyjczyków do nowego prezydenta sięgnęła zenitu w październiku 2022 r. Wtedy mijał 18-miesięczny okres, po którym Déby miał przywrócić władzę cywilom na drodze wyborów. Ten jednak przedłużył okres swojego mandatu o dwa kolejne lata. Wskutek tego 20 października w stolicy wybuchły gwałtowne demonstracje uliczne, brutalnie tłumione przez siły porządkowe. Zginęły dziesiątki osób (rząd podał liczbę 73 ofiar, ale opozycja twierdziła, że było ich o wiele więcej), ponad 600 aresztowano i osadzono w więzieniach. Na przełomie kwietnia i maja 2023 r. prezydent Déby rozpoczął masowe ułaskawianie rebeliantów aresztowanych w czasie październikowych demonstracji[33].

Zamach stanu w Gwinei – wrzesień 2021 r.

Gwinea do 1958 r. była kolonią francuską. Po uzyskaniu niepodległości nastąpiły czasy reżimów autokratycznych, określanych również mianem „dziesiątek lat skorumpowanych rządów”. W 2008 r. doszło do przewrotu wojskowego, a w 2010 wybrano pierwszego demokratycznego prezydenta, którym został Alpha Condé. Rządził on krajem przez dwie kadencje, czyli zgodnie z konstytucją powinien po tym czasie ustąpić ze stanowiska. Jednak 22 marca 2020 r. prezydent zainicjował referendum, na mocy którego umożliwił sobie wystartowanie w wyborach na trzecią kadencję[34].

Decyzja spotkała się z falą krytyki nie tylko ze strony areny międzynarodowej, ale także samych Gwinejczyków. Wybuchły liczne protesty oraz zamieszki skutkujące liczbą nawet kilkudziesięciu ofiar śmiertelnych. Kulminacją niezadowolenia społeczeństwa był zamach stanu przeprowadzony 5 września 2021 r. Około godziny 8.00 czasu lokalnego w pobliżu pałacu prezydenckiego żołnierze zablokowali wyjazd z dzielnicy Kaloum[35].

Rozpoczęła się krótka strzelanina między puczystami a siłami prorządowymi. Nie trwała jednak długo. Zaledwie kilka minut później Condé trafił do niewoli rebeliantów[36]. Dowódca sił specjalnych, Mamady Doumbouya, pojawił się w telewizji państwowej i ogłosił przejęcie władzy w kraju. Jednocześnie oznajmił, że unieważnia konstytucję, rozwiązuje rząd oraz wprowadza 18-miesięczny okres przejściowy[37]. Wieść o tym wywołała powszechną radość wśród Gwinejczyków. Krótko po tym ogromne tłumy zebrały się w centrum stolicy i wiwatując, świętowali obalenie Condé. Podobne zadowolenie ogłosiły partie opozycyjne oraz związki zawodowe[38].

Jacques Gbonimy, szef partii opozycyjnej Unia dla Progresu Gwinei (fr. Union pour le Progrès de la Guinée, UPG), stwierdził, że nie jest zaskoczony zamachem stanu, gdyż złe zarządzanie rządu Condé nie mogło doprowadzić do niczego innego. Ogólnokrajowa federacja związków zawodowych (Union syndicale des travailleurs de Guinée, USTG) również wydała oświadczenie. Podała, że obserwuje sytuację, a jednocześnie ubiega się o respektowanie obietnic złożonych przez juntę wojskową[39].

Organizacje międzynarodowe – w tym Unia Afrykańska (AU), Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), Unia Europejska (UE) i Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) – stanowczo potępiły zamach stanu, jednocześnie wzywając do uwolnienia prezydenta. ECOWAS natychmiast zawiesiła członkostwo Gwinei w organizacji. Podobnie postąpiła AU, która ogłosiła swoją decyzję 10 września[40].

Zamachy stanu w Burkina Faso – styczeń i wrzesień 2022 r.

Po pierwszej wojnie domowej w Libii i jednoczesnej interwencji NATO w 2011 r. ataki islamistów w Burkina Faso i sąsiednim Mali stały się bardziej powszechne. Od 2015 r. Burkina Faso walczy z tzw. Państwem Islamskim (Islamic State, IS) i Al-Kaidą na swoim terytorium. Żołnierze coraz częściej skarżyli się na opłakany stan sprzętu oraz luki w logistyce i dowodzeniu. Doprowadziło to do coraz liczniejszych protestów i zamieszek. W 2020 r. Roch Marc Christian Kaboré został wybrany na swoją drugą kadencję jako prezydent w wyborach. Spotkało się to z powszechnym niezadowoleniem burkińskiego społeczeństwa.

22 stycznia 2022 r. w stolicy wybuchły antyrządowe protesty. Demonstranci zarzucali obecnemu rządowi, a zwłaszcza prezydentowi, nieudolne sprawowanie władzy, brak bezpieczeństwa oraz liczne ataki ze strony terrorystów. Powszechne niezadowolenie doprowadziło do zamachu stanu.

Następnego dnia w pobliżu rezydencji prezydenta było słychać odgłosy wystrzałów. Początkowo minister obrony, Barthelemy Simpore, zaprzeczył pogłoskom o zamachu stanu w kraju, nawołując do powrotu do codziennych zajęć. Jednak kilka godzin później kilka lokalnych stacji informacyjnych zaczęło donosić o aresztowaniu Kaboré. W południe junta wojskowa przejęła siedzibę burkińskiej stacji radiowej. Pojawiły się także przerwy w dostawie internetu.

Tego samego dnia wojskowi w państwowej telewizji ogłosili zdymisjonowanie prezydenta, rozwiązanie rządu oraz unieważnienie konstytucji. Zamachem stanu kierował oficer wojskowy Paul-Henri Sandaogo Damiba. W swoim oświadczeniu podał, że wojsko zakończyło prezydenturę Kaboré w związku z pogłębiającą się rebelią islamską i pogarszającą sytuacją bezpieczeństwa. Powiedział również, że nowi przywódcy wojskowi będą pracować nad ustaleniem „akceptowalnego dla wszystkich” kalendarza nowych wyborów.

Zamach spotkał się z szerokim poparciem społeczeństwa, szczególnie młodzieżowych organizacji. 25 stycznia liczny tłum zebrał się na placu narodowym w stolicy Wagadugu i świętował zamach stanu, grając muzykę, śpiewając, dmąc w rogi i tańcząc. Pojawiły się doniesienia o paleniu francuskich flag i komentarzach prorosyjskich. Reporter „Reuters” określił to jako „oznakę rosnącej frustracji w związku z militarną rolą, jaką dawne mocarstwo kolonialne nadal odgrywa w regionie”[41].

Styczniowy pucz dał Burkińczykom niemałą nadzieję na poprawę sytuacji bezpieczeństwa w kraju. W oczach wielu niepopularność poprzedniego rządu była oparta właśnie o niekompetencje w tym sektorze. Jednak nowy rząd również nie sprostał oczekiwaniom obywateli. Nota bene, sytuacja terrorystów stosunkowo uległa poprawie po styczniowych wydarzeniach. Do września 2022 r. prawie 40 proc. Burkina Faso było kontrolowane przez siły terrorystów. Dochodziło do wielu porwań i ataków, zarówno na osoby cywilne, jak i siły zbrojne.

Na początku swojej kadencji Dimba, mimo złożonych obietnic o przywróceniu w Burkina Faso demokracji, skoncentrował pełnię władzy w swoich rękach[42]. Niezadowolenie z takiego obrotu spraw rosło nie tylko wśród obywateli, którzy czuli się zawiedzeni decyzjami podejmowanymi przez prezydenta, ale przede wszystkim u wielu młodych oficerów, początkowo popierających styczniowy zamach stanu[43].

Z czasem zaczęły pojawiać się scenariusze przeprowadzenia kolejnego puczu. Inicjatorem, a zarazem przywódcą, był Ibrahim Traoré – dowódca jednostki wojskowej w północnym Burkina Faso. Atmosferę antyrządową podsycały Rosja i Turcja, które w ostatnich latach bardzo mocno zwiększyły swoje znaczenie w regionie Sahelu. Jednocześnie wpływy francuskie, jak i rola samej Francji, znacząco zmalały. Kluczową rolę odgrywały tutaj siły Grupy Wagnera. Najemnicy stosowali taktykę „farmy trolli”, polegającej na prowadzeniu działań propagandowych[44].

Zamach stanu rozpoczął się wczesnym rankiem 30 września 2022 r. W różnych częściach stolicy słychać było odgłosy strzałów. Zamaskowani żołnierze organizowali blokady w centrum miasta. Doszło do kilku starć między siłami rządowymi a puczystami. Na swoim Facebooku prezydent Damiba napisał, że nastąpiła „zmiana nastroju wśród niektórych elementów narodowych sił zbrojnych”. Podjęto próby negocjacji między powstańcami a rządem, które jednak zakończyły się niepowodzeniem. Po informacji o kolejnym przewrocie ludność cywilna zebrała się tłumnie w centrum stolicy, by zademonstrować swoje poparcie[45].

Wieczorem kapitan Traoré ogłosił, że on i grupa oficerów podjęli decyzję o usunięciu tymczasowego prezydenta Damiby. Jako główny powód podał nieskuteczność jego działań w walce z nasilającą się rebelią islamistyczną w kraju. Następnie wprowadził godzinę policyjną od 21.00 do 5.00, zawiesił wszelką działalność polityczną i społeczeństwo obywatelskie, zamknął wszystkie granice powietrzne i lądowe, zawiesił konstytucję, rozwiązał rząd i przejściowe zgromadzenie ustawodawcze (burkiński Senat). Ponadto ogłosił się nowym szefem Patriotycznego Ruchu Ochrony i Restauracji[46].

W odróżnieniu od pierwszego zamachu stanu reakcje Burkińczyków były stosunkowo mieszane. Owszem, pojawiły się liczne głosy wsparcia i demonstracje uliczne popierające nowych przywódców. Jednak, w odróżnieniu od pierwszego puczu, wielu przestało wierzyć w jakąkolwiek poprawę sytuacji w kraju[47].

ECOWAS oraz UA potępiły zamach stanu, twierdząc, że przeszkodził on państwu w powrocie do demokracji i poszanowania konstytucji[48]. Rosja wezwała do jak najszybszego opanowania sytuacji, zapewnienia porządku i powrotu do legitymizacji[49]. Szef Grupy Wagnera, Jewgienij Prigożyn, pogratulował Traoré i nazwał go „prawdziwie odważnym synem ojczyzny”. W swoim oświadczeniu przypisał Damibie uwolnienie Burkina Faso spod „jarzma kolonialistów”, jednak nie uzyskał odpowiedniego poparcia ze strony młodych oficerów[50].

W styczniu 2023 r. Francja rozważała wycofanie swojego kontyngentu stacjonującego w Burkina Faso. W lutym 2023 r. zarówno media burkińskie, jak i francuskie oficjalnie poinformowały o zakończeniu antydżihadystycznej operacji francuskiej. Brało w niej udział około 400 francuskich żołnierzy. Jednak proporcjonalnie do zmniejszania się roli Francji rośnie pozycja Rosji. Potwierdzają to słowa premiera Apollinaire Kyelem de Tembela: „Rosja jest rozsądnym wyborem na nowego partnera w walce z dżihadystami”. Z kolei rzecznik burkińskiego rządu Jean-Emmanuel Ouedraogo stwierdził, że decyzja o wycofaniu wojsk nie oznacza zakończenia relacji burkińsko-francuskich[51].

W kwietniu 2023 r. w mediach pojawiły się wpisy świadczące o możliwości przybycia najemników Grupy Wagnera na tereny Burkiny Faso. O ile kooperacja między Burkiną a Rosją jest potwierdzona, to rząd burkiński zaprzecza, jakoby nawiązano kooperację z wagnerowcami[52]. Jednak niejednokrotnie podkreślono, że burkińscy żołnierze często będą korzystać z pomocy i szkoleń „rosyjskich instruktorów”[53].

Zamach stanu w Nigrze – lipiec 2023 r.

Zamach stanu w Nigrze rozpoczął się 26 lipca 2023 r. Junta wojskowa zablokowała wszystkie wyjścia z pałacu prezydenckiego, więżąc w areszcie domowym prezydenta Mohameda Bazouma, jego żonę oraz syna. Początkowo pucz nie spotkał się z przychylnością nigerskich dowódców armii. Jednak, jak stwierdzono, „by uniknąć rozlewu krwi i destabilizacji państwa”, puczyści uzyskali ich poparcie. Przywódcą zamachu był nigerski gen. Abdourahamane Tchiani, dowódca gwardii pałacowej[54].

Media podają, że w czasie zamachu stanu wystąpiła znaczna dysproporcja sił puczystów w porównaniu do armii rządowej. Według portalu „Midi Libre” liczba puczystów wynosiła 57 tys. żołnierzy przeciwko 30 tys. żołnierzy armii. Przewaga rebeliantów była więc prawie dwukrotna. Głównym powodem przeprowadzenia zamachu stanu miała być profrancuska polityka prowadzona przez Bazouma. Nigerskie społeczeństwo obecnie jest bardzo negatywnie nastawione wobec byłego kolonizatora[55].

W nocy z 26 na 27 lipca w telewizji państwowej pojawiło się kilku żołnierzy odpowiedzialnych za pucz, w tym gen. Tchiani, który oficjalnie poinformował o przejęciu pełni władzy w państwie, obaleniu prezydenta Bazouma i całego rządu. Ogłosił też zamknięcie granic państwa, zawieszenie wszystkich instytucji państwowych, unieważnienie konstytucji oraz wprowadzenie godziny policyjnej[56].

Obywatele Nigru z zadowoleniem przyjęli wieść o obaleniu profrancuskiego prezydenta. Jeszcze w dzień puczu spora część mieszkańców stolicy wyszła na ulicę, by okazać swoje poparcie. Kilka dni później odbył się marsz, którego uczestnicy zaatakowali francuską ambasadę. W czasie protestu spora część uczestników miała ze sobą flagę Rosji i wykrzykiwała prorosyjskie oraz antyfrancuskie hasła[57]. Tchiani zdobył również poparcie dwóch afrykańskich przywódców: Ibrahima Traoré (przywódcy Burkiny Faso) i Assimi Goity (przywódcy Mali), a także szefa wagnerowców Jewgienija Prigożyna[58].

Z kolei mocarstwa międzynarodowe, jak Francja czy Stany Zjednoczone, stanowczo potępiły zamach stanu i apelowały m.in. o uwolnienie przetrzymywanego prezydenta. 30 lipca ECOWAS wystosował ultimatum względem junty wojskowej, zgodnie z którym Bazoum miał zostać przywrócony na stanowisko prezydenta w ciągu tygodnia. Junta stanowczo odmówiła. Rozpoczęły się liczne negocjacje, w które zaangażowały się Nigeria i Francja[59]. Ostatecznie 20 sierpnia gen. Tchiani zobowiązał się do zrzeczenia władzy na rzecz rządów cywilnych w ciągu trzech najbliższych lat[60].

Zamach stanu w Gabonie – wrzesień 2023 r.

26 sierpnia 2023 r. odbyły się wybory prezydenckie w Gabonie, a 30 sierpnia krajowe organy wyborcze ogłosiły ich wyniki. Zwycięstwo odniósł Ali Bongo, zdobywając 64,27 proc. (293 919) głosów. W wyborach uczestniczyło łącznie 19 kandydatów. Obok Alego Bongi realną szansę miał Albert Ondo Ossy, reprezentujący partię Alternance 2023, ale uzyskał on jedynie 30,77 proc. (140 690) głosów[61]. Również tego samego dnia odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego oraz struktur lokalnych. Jednak z uwagi na przewrót wojskowy, wyników nie ogłoszono.

Do puczu doszło wczesnym rankiem 30 sierpnia. Grupa żołnierzy pojawiła się w rezydencji Alego Bongi, ogłaszając przejęcie władzy w kraju. Prezydent został zatrzymany i uwięziony w budynku. W organizacji zamachu uczestniczyli oficerowie sił zbrojnych Gabonu oraz członkowie Gwardii Republikańskiej[62]. Niedługo po udanym przejęciu władzy w państwowej telewizji Gabon 24 pojawiła się junta wojskowa. Rzecznik wojskowy, Ulrich Manfoumbi, na wstępie zaznaczył, że przemawia w imieniu nowej struktury państwowej, określonej mianem Komitetu ds. Transformacji i Odnowy Instytucji (fr. Comité pour la transition et la restauration des institutions, CTRI)[63]. Ogłosił m.in. unieważnienie ostatnich wyborów, rozwiązanie wszystkich instytucji państwowych (w tym Senatu, sądów, Trybunału Konstytucyjnego, Zgromadzenia Narodowego), zdymisjonowanie prezydenta i premiera oraz zamknięcie granic[64]. Ponadto oznajmił, że kompetencje prezydenta przejmie szef straży prezydenckiej gen. Brice Clotaire Oligui Nguema[65].

Ogłoszenie zamachu stanu wywołało powszechną radość w Libreville i innych miastach. Mieszkańcy stolicy w zasadzie od razu rozpoczęli świętowanie i zorganizowali marsze, świętując zmianę dotychczasowego ustroju. Wydarzenie wiązało się nie tylko z zakończeniem wieloletnich rządów rodziny Bongo, lecz również drastycznym zmniejszeniem wpływów Francji[66].

Arena międzynarodowa bardzo szybko zareagowała na zaistniałe wydarzenie. 30 sierpnia rzecznik Ministerstwa Spraw Zagranicznych w imieniu Niemiec stwierdził: „Z niepokojem śledzimy wydarzenia w Gabonie i monitorujemy sytuację w ścisłej współpracy z naszymi partnerami”[67]. Z kolei rzecznik francuskiego rządu Olivier Veran w oficjalnym oświadczeniu powiedział, że Francja stanowczo potępia przewrót wojskowy. Warto zaznaczyć, że w dniu zamachu na terenie kraju wciąż stacjonowało blisko 400 francuskich żołnierzy[68].

Analiza czynników sprzyjających zamachom i punktów wspólnych

W przypadku zamachów stanu w Afryce istotnym jest wyznaczenie czynników sprzyjających występowaniu tych wydarzeń oraz próba znalezienia punktów wspólnych. Autor niniejszej analizy wyróżnił następujące aspekty wspólne dla większości omawianych zdarzeń:

  • dziedzictwo kolonialne;
  • liczne problemy wewnętrzne;
  • walka o władzę (aspekty przywództwa);
  • wpływy zewnętrzne.

Zaledwie na przestrzeni ostatnich trzech lat w Afryce doszło do dziewięciu udanych zamachów stanu, z czego aż do ośmiu w byłych koloniach francuskich. Jednocześnie w państwach niegdyś należących do Wielkiej Brytanii klimat polityczny wydaje się stabilniejszy. Dlaczego? Prawdopodobnie kluczową rolę odgrywa tutaj dziedzictwo kolonialne oraz sposób, w jaki byli kolonizatorzy prowadzą obecną politykę względem Afryki.

Polityka Francji i Wielkiej Brytanii znacząco się od siebie różni. Francja jest wciąż bardzo obecna w Afryce, o czym świadczy chociażby dziedzictwo językowe. Język francuski pozostaje językiem urzędowym w wielu afrykańskich krajach. W przypadku Wielkiej Brytanii co prawda język angielski jest obecny wielu byłych koloniach, jednak więzi kulturowe i polityczne nie są tak silne, jak w przypadku Francji. Również wiele brytyjskich kolonii stosunkowo szybko odzyskało pełną niepodległość. Obecnie Anglicy nie ingerują znacząco w politykę wewnętrzną byłych kolonii. Nie można tego powiedzieć o Francji, która utrzymuje bardzo silny wpływ na niektóre z byłych kolonii, zwłaszcza w obszarze gospodarczym i wydobywczym. Przykładem jest Niger – główny eksporter uranu do Francji.

Innym ważnym czynnikiem są wyzwania związane z sytuacją bezpieczeństwa. Państwa położone w regionie Sahelu – czyli m.in. Mali, Czad czy Niger, a także blisko z nim sąsiadujące (jak np. Burkina Faso) borykają się z obecnością organizacji terrorystycznych, jak tzw. Islamic State czy Al-Kaida. Częste ataki znacznie obniżają poziom bezpieczeństwa, a nieskuteczność rządów w ich zwalczaniu prowadziła do niezadowolenia społeczeństwa i pragnienia zmian. Dodatkowo istotną kwestią jest skrajne ubóstwo, co sprawia, że wpływ terrorystów jest bardziej odczuwalny. To z kolei sprzyja rekrutacji i radykalizacji, zwłaszcza młodych, niezadowolonych obecnym stanem rzeczy Afrykańczyków.

Przy okazji biedy nierzadko dochodzi także do korupcji. Zjawisko to jest o tyle istotne, że wpływa na podkreślenie istniejących nierówności społecznych i ekonomicznych. Jednostki zauważające dysproporcje stają się bardziej podatne na frustracje i niezadowolenie związane z niesprawiedliwością. Brak perspektyw na rozwój i poprawienie swojego statusu społecznego doprowadza do przeświadczenia, że jedynie rewolucyjne zmiany mogą coś wnieść. Ułatwia to de facto manipulowanie społeczeństwem (brak dostępu do informacji i umiejętności ich weryfikacji), co w znakomity sposób wykorzystują Rosja i wagnerowcy. Ponadto korupcja znacząco utrudnia efektywne zarządzanie państwem, stwarzając iluzję zależności większości czynników od pieniądza.

Częścią wspólną, łączącą prawie wszystkie zamachy stanów, jest aspekt przywództwa. Każdy z puczów miał swojego lidera/inicjatora. Osoba nim będąca zwykle wywodzi się z wysokiego grona dowódców bądź generałów. Charakteryzuje się charyzmą, proklamuje poprawę sytuacji wewnętrznej kraju oraz stanowczo krytykuje poprzednie rządy. Wyjątkiem jest zamach stanu w Czadzie, co dokładnie opisano przy okazji jego analizy.

Do zamachów stanu nie dochodzi nagle. Jest to długotrwały proces, na który składa się wiele czynników. Społeczeństwo w prawie każdym przypadku (oprócz przewrotu w Czadzie) popierało pucz oraz jego przywódcę. Afrykańczycy wychodzili na ulicę, demonstrowali swoje niezadowolenie i chęć do zmian. Emocje towarzyszące wydarzeniom były wzniosłe, zwłaszcza wśród młodych, dla których zmiana rządów mogła być szansą na lepsze.

Istnieje jednak pewna kwestia zauważalna w każdym z zamachów stanu, która niejako łączy je ze sobą – krytyka demokracji. Ta forma rządów mimowolnie kojarzy się Afrykańczykom z Francją. Paryż w dużej większości stawał po stronie władzy sprzed zamachu, niezależnie od tego, czy cieszyła się popularnością czy nie. Przykładem jest pucz w Czadzie, kiedy władzę przejął syna zmarłego prezydenta. Francja poparła pucz, mimo sprzeciwu ze strony społeczeństwa. Powody, dla których Paryż opowiada się za ciągłością władzy, są motywowane osobistymi korzyściami. Po pierwsze, akceptacja ze strony Francji oznacza, że jej głos wciąż jest istotny. Po drugie – ciągła władza zapewnia ciągłość interesów.

Jednak dotychczasowa pozycja Francji jest przejmowana przez innych zagranicznych aktorów, takich jak Rosja, Turcja czy Chiny. O ile Chiny wykorzystują Afrykę stricte do robienia „biznesów”, to Rosja inteligentnie korzysta z istniejących nastrojów antyfrancuskich i jeszcze je podsyca. Grupa Wagnera obecna na kontynencie odgrywa bardzo znaczącą rolę. Jest odpowiedzialna za szerzenie propagandy przeciwko Francji (np. podkreślając kolonialną przeszłość[69]) w trakcie demonstracji ulicznych, ale również prowadzi kampanie dezinformacyjne za pomocą internetowych trolli.

Wnioski

Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że sytuacja polityczna w Afryce jest skomplikowana i zależy od wielu czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Zamachy stanu stają się coraz bardziej popularnym środkiem wyrażania społecznego niezadowolenia, szczególnie w regionie Afryki francuskiej. Istnieje prawdopodobieństwo, że ta tendencja jest silnie związana z prowadzoną przez Francję polityką w regionie. Dziedzictwo kolonialne ma wciąż istotny wpływ na losy wielu afrykańskich państw.

Prawdopodobnym scenariuszem może być częściowe wycofanie się Francji z niektórych krajów afrykańskich, podobnie jak stało się to w Mali. Niemniej jednak istnieją państwa, z których Paryżowi będzie trudno zrezygnować, głównie ze względów ekonomicznych. Przykładem może być Niger, gdzie wydobycie uranu odgrywa znaczącą rolę w przemyśle francuskim.


[1] E. Akinwotu, Mali: leader of 2020 coup takes power after president’s arrest,https://www.theguardian.com/
world/2021/may/24/mali-president-prime-minister-and-defence-minister-arrested-sources-say
, 20.02.2023.

[2] Na krótko przed przewrotem wojskowym powrócił do kraju ze szkolenia w Rosji; F. Muvunyi, Was Russia behind the coup in Mali?, https://www.dw.com/en/was-russia-behind-the-coup-in-mali/a-54705282, 19.02.2023.

[3] Funkcję dyrektora pełnił do stycznia 2020 rokur., kiedy to wyjechał do Rosji na szkolenie wojskowe, ; Who is behind Mali’s coup?,https://www.bbc.com/news/live/world-africa-47639452?ns_mchannel=social&
ns_source=twitter&ns_campaign=bbc_live&ns_linkname=5f3ccf661f354f06614b9b3f%26Who%20is%20behind%20Mali%27s%20coup%3F%262020-08-19T07%3A59%3A50.726Z&ns_fee=0&
pinned_post_locator=urn:asset:43365c90-1648-4966-8d87-b32e5e4d338c&
pinned_post_asset_id=5f3ccf661f354f06614b9b3f&pinned_post_type=share
, 22.02.2023.

[4] Demonstration Alert – Bamako Mali – Ongoing Demonstrations on Sunday July 12, 2020, https://ml.usembassy.gov/demonstration-alert-bamako-mali-ongoing-demonstrations-on-sunday-july-12-2020/, 13.02.2023.

[5] Ibidem.

[6] Ibidem.

[7] Ndaw to doświadczony żołnierz cieszący się dobrą opinią zarówno w środowisku wojskowym, jak i cywilnym. Przeszedł szkolenia m.in. w byłym Związku Radzieckim, a także w słynnej paryskiej placówce szkoleniowej Ecole de Guerre; Bah Ndaw named Mali’s interim president, colonel named VP, https://www.aljazeera.com/news/2020/9/21/bah-ndaw-named-malis-interim-president-colonel-named-vp, 17.03.2023.

[8] Warto podkreślić, że Ouane nie był związany z wojskiem.

[9] Mali to hold elections next February following post-coup transition, https://www.reuters.com/world/
africa/mali-hold-elections-next-february-following-post-coup-transition-2021-04-15/
, 12.03.2023.

[10] Mali’s interim prime minister to form new government, https://www.france24.com/en/africa/20210514-mali-s-interim-prime-minister-moctar-ouane-to-form-new-government, 11.03.2023.

[11] Mali’s interim government appoints new cabinet ministers, https://www.france24.com/en/africa/20210524-mali-s-interim-government-appoints-new-cabinet-ministers, 12.03.2023.

[12] Mali’s military detains president, prime minister, https://www.aljazeera.com/news/2021/5/24/military-arrest-malis-president-pm-following-govt-reshuffle, 12.03.2023.

[13] E. Akinwotu, Mali: leader…

[14] Ibidem.

[15] Mali court appoints Assimi Goita as interim president, https://www.aljazeera.com/news/2021/5/29/malis-court-appoints-assimi-goita-as-interim-president, 14.03.2023.

[16] Mali’s constitutional court names junta leader Goita new interim president, https://www.france24.com/en/africa/20210529-mali-s-constitutional-court-names-junta-leader-goita-new-interim-president, 18.03.2023.

[17] Assimi Goita: Mali military leader sworn in as interim president, https://www.aljazeera.com/news/2021/6/7/assimi-goita-mali-military-leader-sworn-in-as-interim-president, 18.03.2023

[18] Final Communique: 4th Extraordinary Summit of the ECOWAS Authority of Heads of State and Government on the Political Situation in Mali, https://reliefweb.int/report/mali/final-communique-4th-extraordinary-summit-ecowas-authority-heads-state-and-government, 24.03.2023.

[19] Mali junta sets two-year delay until civilian rule, https://www.france24.com/en/live-news/20220606-mali-junta-sets-two-year-delay-until-civilian-rule, 19.03.2023.

[20] 1 lipca 2022 r. rząd malijski poinformował o przeniesieniu terminu wyborów prezydenckich na luty 2024; Mali’s transition govt sets February 2024 for presidential election, https://www.africanews.com/
2022/07/01/malis-transition-govt-sets-february-2024-for-presidential-election/
, 15.03.2023.

[21] L. Brooke-Holland, Mali: Why have elections been delayed until 2024?, https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9636/, 25.03.2023.

[22] Election for Chadian Presidency, 11.04.2021, https://www.electionguide.org/elections/id/3551/, 16.10.2023.

[23] Czad od kwietnia do maja był w stanie wojny domowej. Rozpoczął ją Front Zmian i Porozumienia w Czadzie – ugrupowanie dążące do obalenia czadyjskiego prezydenta i rządu; G. El-Gamaty, Regional interference is threatening Libya’s future as one state, 7.03.2018, https://aljazeera.com/opinions/2018/3/7/regional-interference-is-threatening-libyas-future-as-one-state/, 11.10.2023.

[24] K. Woźniak, Czad – turbulencje ważnego gracza na Sahelu, 1.05.2021, https://securityinpractice.eu/analizy/afryka-okiem-analityka/czad/czad-turbulencje-waznego-gracza-na-sahelu/, 1.05.2021.

[25] Chad President Idriss Deby has died: Army spokesman, 20.04.2021,
https://www.aljazeera.com/news/2021/4/20/chads-president-deby-has-died-of-injuries, 1.05.2021.

[26] Deby’s death and Chad’s next day: This is what the army announced, 20.04.2021,

https://www.aljazeera.com/news/2021/4/20/chads-military-announces-new-interim-government-after-deby-death, 1.05.2021.

[27] Organizacja polityczno-wojskowa utworzona przez Mahamata Mahdiego Alego w marcu 2016 r. na północy Czadu. Dąży do obalenia czadyjskiego rządu. Jest odpowiedzialna m.in. za rozpoczęcie powstania w północnym Czadzie, w którym zginął prezydent Idriss Déby; Who are Chad’s FACT rebels and what are their goals?, 21.04.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/4/21/who-are-chads-fact-rebels-and-what-are-their-goals, 16.10.2023.

[28] Le Niger affirme sa volonté de coopérer avec le Tchad contre les rebelles du Fact, 26.04.2021, https://www.rfi.fr/fr/afrique/20210426-le-niger-affirme-sa-volont%C3%A9-de-coop%C3%A9rer-avec-le-tchad-contre-les-rebelles-du-fact, 10.10.2023.

[29] Chad rebel group have been repelled, says defence minister, 6.05.2021, https://www.africanews.com/2021/05/06/chad-rebel-group-have-been-repelled-says-defence-minister//, 5.09.2023.

[30] Chad military claims victory over rebels in the north, 9.05.2021, https://www.reuters.com/world/africa/chad-military-claims-victory-over-rebels-north-2021-05-09/, 8.09.2021.

[31] Chad protests turn deadly as demonstrators demand civilian rule, 27.04.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/4/27/protests-erupt-in-chads-capital-protesters-demand-civilian-rule, 19.10.2023.

[32] J. Irish, T. Salaun, With eye on Islamist fight, France backs Chad military takeover, 22.04.2021, https://www.reuters.com/world/africa/france-defends-chad-military-takeover-needed-ensure-stability-2021-04-22/, 19.10.2023.

[33] Chad’s new presidential pardon for protesters and failed coup, 25.05.2023, https://www.africanews.com/2023/05/25/chads-new-presidential-pardon-for-protesters-and-failed-coup/, 24.10.2023.

[34] Guinée: quatre choses à savoir sur le référendum constitutionnel reporté qui a plongé le pays dans une nouvelle impasse politique, 1.03.2020, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/guinee/guinee-quatre-choses-a-savoir-sur-le-referendum-constitutionnel-qui-a-plonge-le-pays-dans-une-nouvelle-impasse-politique_3846597.html, 15.10.2023.

[35] Miejscowość, w której znajdowało się wiele urzędów rządowych.

[36] M. Nowakowska, Zamach stanu w Gwinei, 10.10.2021, https://securityinpractice.eu/analizy/afryka-okiem-analityka/gwinea/zamach-stanu-w-gwinei/, 10.10.2021.

[37] J. Czerep, Międzynarodowe skutki przewrotu wojskowego w Gwinei, 7.10.2021, https://www.pism.pl/publikacje/miedzynarodowe-skutki-przewrotu-wojskowego-w-gwinei, 22.11.2021.

[38] Ibidem.

[39] J. Devermont, Guinea: The Causes and Consequences of West Africa’s Latest Coup, 8.09.2021, https://www.csis.org/analysis/guinea-causes-and-consequences-west-africas-latest-coup, 19.09.2021.

[40] African Union suspends Guinea after coup, as envoys arrive for talks, 10.09.2021, https://www.france24.com/en/africa/20210910-african-union-suspends-guinea-after-coup-ousting-cond%C3%A9, 17.09.2021.

[41] A. Mimault, T. Ndiaga, Burkina Faso crowd celebrates West Africa’s latest coup, 25.01.2022, https://www.reuters.com/world/africa/burkina-faso-crowd-celebrates-west-africas-latest-coup-2022-01-25/, 27.01.2022.

[42] Zwolnił ze stanowiska ministra obrony i przejął jego kompetencje.

[43] Burkina: Ibrahim Traoré proclamé président, Damiba destitué, 1.10.2022, https://www.jeuneafrique.com/1381642/politique/burkina-ibrahim-traore-proclame-president-damiba-destitue/, 18.10.2023.

[44] W praktyce wygląda to na rozpowszechnianiu podobnych opinii politycznych (w tym przypadku antyfrancuskich), mających na celu podwyższenie nastrojów „anty”, dzięki czemu łatwiej pozyskać zwolenników szerzonych poglądów.

[45] R. Maclean, E. Peltier, Military Officers Announce Coup in Burkina Faso, 30.09.2022, https://www.nytimes.com/2022/09/30/world/africa/burkina-faso-coup.html, 18.10.2023.

[46] K. Woźniak, Analiza sytuacji w Burkina Faso pod rządami kpt. Traore, 23.03.2023, https://securityinpractice.eu/analizy/afryka-okiem-analityka/burkina-faso/analiza-sytuacji-w-burkina-faso-pod-rzadami-kpt-traore/, 23.03.2023.

[47] H. Wilkins, Burkinabes React to News of 2nd Coup in 8 Months, 1.10.2022, https://www.voanews.com/a/burkinabes-react-to-news-of-2nd-coup-in-8-months/6772191.html, 10.10.2022.

[48] Burkina Faso: Military officers remove President Damiba in a coup, 30.09.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/9/30/burkina-faso-military-leader-damiba-deposed-coup-army, 18.10.2023.

[49] J. Flanagan, Burkina Faso coup: Putin mercenaries back latest push to tighten grip on Africa, 3.10.2022, https://www.thetimes.co.uk/article/burkina-faso-coup-putin-mercenaries-back-latest-push-to-tighten-grip-on-africa-q6rgv2r6l, 11.10.2023.

[50] https://t.me/Prigozhin_hat/1736, 20.10.2023.

[51] French army officially ends operations in Burkina Faso, 20.02.2023, https://www.france24.com/en/africa/20230220-french-army-officially-ends-operations-in-burkina-faso, 15.03.2023.

[52] S. Mendick, After Burkina Faso ousts French, Russia’s Wagner may arrive, 7.04.2023, https://apnews.com/article/burkina-faso-russia-wagner-jihadi-02d9235279f0991cdb6ad3ebb4d3e546, 17.08.2023.

[53] Burkina Faso country profile, 21.07.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-13072774, 18.10.2023.

[54] I. Nyffenegger, The Military Coup in Niger, 31.08.2023, https://reliefweb.int/report/niger/military-coup-niger, 19.10.2023.

[55] Coup d’État au Niger: 57 000 soldats chez les putschistes, la France refuse d’intervenir… quelles sont les forces en présence?, 6.08.2023, https://www.midilibre.fr/2023/08/06/coup-detat-au-niger-57-000-soldats-chez-les-putschistes-la-france-refuse-dintervenir-quelles-sont-les-forces-en-presence-11382215.php, 15.10.2023.

[56] Ibidem.

[57] S. Mednick, French embassy in Niger is attacked as protesters waving Russian flags march through capital, 30.07.2023, https://apnews.com/article/niger-coup-mohamed-bazoum-military-junta-sahel-88ccaa2f004db44601e59475199c5fbe, 10.09.2023.

[58] Russia responsible for Niger coup, says top Ukrainian official, 1.08.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/8/1/russia-responsible-for-niger-coup-says-top-ukrainian-official, 18.09.2023.

[59] Dla tego drugiego sytuacja w Nigrze była nadzwyczaj istotna. Francja jest prawie całkowicie zależna od Nigru w zakresie wydobycia uranu, wykorzystywanego do zasilania systemu energii jądrowej; F. Ali, Niger France uranium: African country increases uranium price to €200/kg, 10.09.2023, https://www.samaa.tv/20873396-niger-france-uranium-african-country-increases-uranium-price-to-200-kg, 12.09.2023.

[60] Ch. Ewokor, Niger coup leader Gen Tchiani promises to handover power in three years, 20.08.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-66562765, 15.09.2023.

[61] Election for Gabonese National Assembly, 26.08.2023, https://www.electionguide.org/elections/id/4061/, 29.08.2023.

[62] Military coup leader Brice Oligui Nguema sworn in as interim president in Gabon, 4.09.2023, https://www.abc.net.au/news/2023-09-05/gabon-coup-leader-nguema-sworn-in-as-interim-president/102814124, 9.09.2023.

[63] Coup d’Etat au Gabon, 4.09.2023, https://www.lexpress.fr/monde/afrique/coup-detat-au-gabon-J5S4YHZNG5FPBNMY6PJLJS3GHM/, 5.09.2023.

[64] Gabon, notre portrait du général Brice Oligui Nguema, 30.08.2023, https://mondafrique.com/politique/le-general-clothaire-oligui-nguema-lhomme-fort-du-pouvoir-gabonais/, 6.09.2023.

[65] General Brice Oligui Nguema, the man named to lead Gabon after coup, 31.08.2023, https://www.france24.com/en/africa/20230831-general-brice-oligui-nguema-named-gabon-s-new-leader-after-coup, 2.09.2023.

[66] A.M. Boudombo, M.S.C. Eyene, Au Gabon, des proches du président déchu aux arrêts, 31.08.2023, https://www.bbc.com/afrique/articles/c4nqk82exzpo, 7.09.2023.

[67] Germany deplores military coup in Gabon, 31.08.2023, https://www.aa.com.tr/en/africa/germany-deplores-military-coup-in-gabon/2979986, 15.09.2023.

[68] M. Kabaciński, Dyktatura pod płaszczem demokracji – analiza zamachu stanu w Gabonie, 19.09.2023, https://securityinpractice.eu/analizy/dyktatura-pod-plaszczem-demokracji-analiza-zamachu-stanu-w-gabonie/, 19.09.2023.

[69] Prigożyn, popierając zamachy stanów w Afryce, prawie zawsze odwoływał się do emocji związanych z kolonialną przeszłością.

Opracował: Mateusz Kabaciński, 26.06.2023 r.

3 maja 2023 r. w belgradzkiej Modelowej Szkole Podstawowej im. Vladislava Ribnikara w Serbii doszło do strzelaniny. Sprawcą był 13-letni Kosta Kecmanović, uczeń siódmej klasy tej szkoły[1]. Śmierć na miejscu poniosło dziewięć osób – ośmioro uczniów w wieku od 13 do 14 lat i ochroniarz – a dziesiąta ofiara zmarła 15 maja w szpitalu[2]. Ponadto siedem osób zostało rannych[3]. Szef belgradzkiej policji Veselin Milić powiedział, że nastolatek planował atak od miesiąca. Przy chłopaku znaleziono listę planowanych ofiar oraz szkice pomieszczeń, w których miały się one znajdować. Trzynastolatek w czasie ataku miał przy sobie cztery koktajle Mołotowa oraz dwa półautomatyczne pistolety, należące do jego ojca[4].

 Strzelanina rozpoczęła się około godziny 8.30. Według ustaleń Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW) po wejściu do budynku 13-latek miał natychmiast wyciągnąć broń z torby i rozpocząć masakrę. Najpierw zabił ochroniarza, a gdy zauważył grupkę dzieci i siedzącą przy nich nauczycielkę, zwrócił się w ich kierunku i otworzył ogień[5]. Następnie przeładował broń, w międzyczasie kierując się w stronę jednej z klas. Po wejściu do niej zastrzelił nauczyciela, a potem otworzył ogień do znajdujących się uczniów[6]. Potem udał się korytarzem na dziedziniec, gdzie zadzwonił na policję, by oddać się w ich ręce. Całe zajście trwało około 7 minut. Kecmanović podczas strzelaniny oddał 57 strzałów[7]. Zastrzelił łącznie dziewięć osób i ranił kolejne siedem, w tym nauczyciela i sześciu innych uczniów[8]. Wśród nich była 13-latka, która trafiła do szpitala z raną postrzałową głowy. 15 maja dziewczynka zmarła[9]

Po ataku Kecmanović został umieszczony w Klinice Neurologii i Psychiatrii Dzieci i Młodzieży. Prokuratura Wyższa w Belgradzie w oświadczeniu podała, że z uwagi na wiek chłopak nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej, gdyż zgodnie z ustawą „o nieletnich i karnej ochronie nieletnich”, aby podlegać odpowiedzialności karnej, w momencie popełniania czynu należy mieć ukończone 14 lat. Z uwagi na to sprawę skierowano do Ośrodka Pomocy Społecznej. Według MSW chłopak planował atak na szkołę od blisko miesiąca. Wybierał konkretnych uczniów, których chciał zabić (sporządził ich listę), oraz przygotował plan szkoły, z uwzględnieniem pomieszczeń, w której miały znajdować się ofiary[10]. Następnego dnia Kecmanović został poddany badaniu na obecność substancji psychoaktywnych. Wynik był negatywny. Chłopak w czasie strzelaniny nie znajdował się pod wpływem żadnych środków psychoaktywnych. W następstwie tego prokuratura zadecydowała o umieszczeniu małoletniego w zakładzie psychiatrycznym[11].

Dochodzenie w toku

W dniu strzelaniny policja zatrzymała Vladimira Kecmanovića, ojca 13-latka, w związku z podejrzeniem popełnienia ciężkiego przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu ogólnemu. Mężczyzna spędził w areszcie 48 godzin[12]. Po ich upływie prokuratura wydała akt oskarżenia, dotyczącego podejrzeń o szkolenie syna w posługiwaniu się bronią palną (Kecmanović miał często zabierać 13-latka na strzelnicę). Dodatkowo zarzucono mu naruszenie przepisów ustawy o broni i amunicji, w tym dotyczących warunków bezpiecznego przechowywania broni i amunicji (art. 32 Ustawy o broni i amunicji[13])[14]. Ponieważ mężczyzna nie zastosował odpowiednich środków uniemożliwiających pozyskanie broni przez osobę nieuprawnioną, grozi mu do 12 lat pozbawienia wolności[15].

22 maja 2023 r. wszczęto śledztwo przeciwko matce chłopaka celem ustalenia, czy popełniła przestępstwo zaniedbania i znęcania się nad nieletnim[16]. W trakcie składania zeznań kobieta dokładnie opisała dzieciństwo chłopaka, jego stan zdrowotny oraz relacje z rówieśnikami i rodziną. Opowiedziała również ze szczegółami, jak przebiegał poranek w dniu ataku. Kobieta wstała rano, żeby zrobić śniadanie dla syna i jego siostry. Jej mąż był wtedy w pracy. Zachowanie 13-latka nie wzbudzało żadnych podejrzeń, był jedynie wyraźnie powolny podczas śniadania i przygotowań do wyjścia. Jednak powiedział matce, żeby się tym nie przejmowała, bo nauczycielka również ma się spóźnić. Następnie kobieta zawiozła córkę do szkoły, pozostawiając syna samego w domu. Około godziny później otrzymała wiadomość o strzelaninie. Początkowo myślała, że jej syn może być ranny, o czym poinformowała służby ratunkowe. Po przyjeździe do szkoły dowiedziała się prawdy[17].

23 maja 2023 r. prokuratura wszczęła śledztwo w sprawie odpowiedzialności Klubu Strzeleckiego Partizan, do którego chłopak przychodził z ojcem ćwiczyć strzelanie. Prezes klubu Ratko Ivanović stwierdził, że 13-latek nigdy nie „trenował” strzelania na strzelnicy. Mężczyzna potwierdził, że Władimir Kecmanović przychodził z synem do klubu, ale 13-latek nigdy nie wchodził na strzelnicę ani nie strzelał, natomiast siedział w kawiarni naprzeciwko. „Twierdzę jeszcze raz. Chłopak na pewno nie strzelał. Jako klub współpracujemy z policją i wszystko, o co nas poproszono – informacje lub dokumenty – przekazaliśmy. Nagranie z kamer monitoringu ze strzelnicy, dzienniki strzeleckie, listę amunicji i wszystko to, o co nas proszono. Nagrania z kamer są przechowywane przez minimum cztery miesiące (…). Strzelnica jest pod całodobowym monitoringiem, a każdy wchodzący musi wylegitymować się odpowiednim dokumentem. Następnie jego dane zapisywane są w dzienniczku strzeleckim” – wyjaśnił prezes klubu[18].

Masakra w Mladenovac

Dzień po szkolnej strzelaninie w Belgradzie, 4 maja 2023 r. w godzinach wieczornych, doszło do kolejnej masakry. Dokonał jej 21-letni Serb, który poruszając się samochodem po kilku miejscowościach, otwierał ogień do napotkanych osób. Łącznie zginęło osiem osób, w tym policjant, a co najmniej dwanaście zostało rannych. Sprawca zbiegł z miejsca zdarzenia, ale został zatrzymany wczesnym rankiem w pobliżu miejscowości Kragujevac.

Około godziny 22.30 21-letni Uroš Blažić wdał się w kłótnię ze znajomymi na stadionie piłkarskim w Mladenovac. Następnie pojechał do swojego domu do Šepšina, skąd zabrał broń, i udał się do Malo Orašje. Około 23.00 otworzył ogień do 11 osób zgromadzonych w centrum wsi, w pobliżu boiska piłkarskiego i pomnika ofiar wojny. Następnie udał się do Dubony, gdzie zastrzelił kilka starszych osób. Opuszczając samochód, poszedł na boisko szkolne przy drodze, gdzie zastrzelił trzech młodych ludzi z karabinu i ranił kilka innych osób strzałami z pistoletu. Następnie zostawił swój samochód, ukradł inny i pojechał nim do wsi Mali Požarevac. Tam zatrzymał taksówkę i grożąc kierowcy granatem ręcznym, zażądał wywiezienia go do innej miejscowości[19].

Taksówkarz w czasie przesłuchania opowiedział ze szczegółami przebieg zdarzenia. Zeznał, że około 23.30 Blažić wszedł do taksówki, pokazując, że ma przy sobie granat. W pojeździe zajął miejsce obok milczącej dziewczyny. Dojeżdżając do punktu poboru opłat, Blažić zaniepokoił się obecnością policji i nakazał taksówkarzowi kontynuowanie jazdy bez zatrzymywania się, z włączonym bezpiecznikiem. Dziewczyna w międzyczasie powiedziała Blažiciowi, że jest w ciąży. Ten spokojnie poprosił taksówkarza, aby udał się do Mladenovac[20]. Kierowcy udało się przekonać Blažicia, aby najpierw zawieźć dziewczynę do Ub. Podczas jazdy taksówkarz odebrał telefon od dyspozytora, który zapytał go o morderstwa, jednak ten odparł, że wie o tym niewiele. Później, na żądanie Blažicia, taksówkarz skontaktował się ponownie z dyspozytorem, aby dowiedzieć się, jakie postępy zostały poczynione w związku z atakiem. Z ich rozmowy wynikało, że dyspozytor nie miał zbyt wielu informacji. Podczas jazdy do dziewczyny zadzwonił jej chłopak. Zanim odebrała, Blažić ostrzegł ją, by uważała na to, co mówi. Taksówkarz próbował przekonać 21-letniego Serba, by wcześniej wysiadł z pojazdu, aby nie wzbudzać podejrzeń ze strony chłopaka dziewczyny, jednak ten odmówił. Gdy zbliżyli się do Ub, Blažić pozwolił dziewczynie wyjść, ale ostrzegł ją, aby „zważała na swoje działania”. Następnie polecił taksówkarzowi wyłączyć licznik i tablet oraz skierować się bocznymi drogami do Vinjište, nieopodal Kragujevaca. Tam udał się do domu swojego krewnego. Policja aresztowała go następnego dnia nad ranem[21].

Wskutek strzelaniny zginęło osiem osób: w Dubonie 22-letni policjant, 19-letnia kobieta i 25-letni mężczyzna, natomiast w Malo Orašje – dwóch 15-latków i trzech mężczyzn w wieku 18, 20 i 21 lat. Według Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 14 innych osób, w tym dzieci, zostało rannych. Przewieziono ich do Centrum Szpitala Uniwersyteckiego dr Dragiša Mišovicia[22].

Napastnik został przywieziony na komisariat policji w Smederevo. Mężczyznę oskarżono o morderstwo, nielegalne posiadanie broni, porwanie i kradzież. 6 maja 2023 r. podejrzany przyznał się do popełnienia czynów. Powiedział, że w trakcie masakry użył karabinu szturmowego i trzech pistoletów. Przyznał, że strzelał do ludzi, których nie znał, aby siać strach. W trakcie przesłuchania stwierdził, że w młodości był prześladowany. W szkole podstawowej rówieśnicy mieli się nad nim znęcać, szydzić i rozsiewać plotki, jakoby jego ojciec był przestępcą. Następnego dnia Sąd Najwyższy zdecydował o zatrzymaniu go w areszcie na 30 dni. Trzy dni później policja odnalazła karabin, z którego strzelał Blažić.

Od 25 maja 2023 r. rozpoczęto przesłuchiwania świadków w związku z masakrą[23]. Tego samego dnia podejrzany został przewieziony do Specjalnego Szpitala Więziennego w Belgradzie. Prokuratura Wyższa wyznaczyła biegłym i psychiatrom termin 30 dni na przeprowadzenie ekspertyzy zabójcy i przekazanie jej ustaleń do prokuratury[24].

Zauważalne symptomy

Analizując przypadki szkolnych strzelanin, można dostrzec pewne symptomy zauważalne u sprawców strzelanin. W przeważającej liczbie przypadków sprawcą ataku jest jednostka będąca uczniem lub byłym uczniem placówki, odznaczająca się złym stanem psychicznym. Zaliczamy do tego przypadki przemocy rówieśniczej, alienację czy problemy w nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich. Ponadto występuje aspekt fascynacji bronią w połączeniu z łatwym dostępem do niej. Krzysztof Danielewicz w swojej książce pt. Przeżyć szkołę wyróżnił indywidualne i społeczne czynniki, występujące u wszystkich zamachowców. Są to:

  • zamachowiec czuje się zmarginalizowany lub wykluczony ze społeczności;
  • zamachowiec ma problemy psychiczne i jest wrażliwy jako jednostka, co tylko zaostrza jego słabe zdolności radzenia sobie z problemami;
  • występuje element fascynacji bronią i atakiem przy jej użyciu jako wyjściem z sytuacji marginalizowania; często kult broni inspirowany jest mediami, brutalnymi filmami czy innymi strzelaninami w szkołach;
  • zamachowiec ma brutalne wizje i tworzy brutalne produkty lub wysyła inne sygnały ostrzegawcze, które nie zostały zauważone wystarczająco wcześnie lub z którymi nie postępowano odpowiednio;
  • zamachowiec ma broń lub łatwy do niej dostęp;
  • wszyscy zamachowcy to mężczyźni, uczniowie lub byli uczniowie szkół, które zaatakowali[25].

W przypadku strzelaniny w Belgradzie i masakry w Mladenovac u napastników można było zauważyć wystąpienie co najmniej czterech symptomów.

Efekt domina, czyli szerzenie nienawiści

            Strzelanina w Belgradzie i masakra w Mladenovac wywołały pewnego rodzaju efekt domina. Już następnego dnia policja interweniowała w związku z otrzymywanymi zgłoszeniami o możliwych próbach naśladownictwa napastników. Oto kilka przykładów:

  1. 5 maja 2023 r. – 13-letni chłopiec z Kruševac opublikował na swoim koncie na Instagramie, że planuje „powtórzyć tę masakrę w piątek”. Chłopiec uczęszcza do szkoły podstawowej „Nada Popović” w Kruševac[26].
  2. 6 maja 2023 r. – trzech nastolatków zostało aresztowanych przez policję w Nowym Sadzie. Zamieścili oni zdjęcia broni wraz z pogróżkami, twierdząc, że zamierzają ją zabrać do szkoły. Podczas przeszukania mieszkania jednego z nich policjanci znaleźli replikę karabinu automatycznego[27]. Również 6 maja 2023 r. policja w Sremskiej Mitrovicy zatrzymała 22-latka, który zamieścił w mediach społecznościowych informację, że kolejna strzelanina będzie w tej miejscowości. Podejrzanego zatrzymano na 48 godzin, a prokuratura wniosła przeciwko niemu akt oskarżenia[28].
  3. 10 maja 2023 r. – policja w Somborze zatrzymała 18-latka, który opublikował post w mediach społecznościowych, informujący o planach zabrania karabinu automatycznego do szkoły. Chłopak również miał to potwierdzić ustnie[29].
  4. 15 maja 2023 r. – policja w Nowym Sadzie zatrzymała 14-latkę, która groziła koleżankom z klasy i otwarcie gloryfikowała działania belgradzkiego strzelca w mediach społecznościowych. Podczas przeszukiwania jej pokoju policja znalazła nabój do karabinu. Dziewczynka została zatrzymana[30]. Tego samego dnia w Zrenjanin doszło do ataku z użyciem noża. Około godziny 10.40 14-letnia uczennica dźgnęła nożem w plecy inną dziewczynkę. Poszkodowaną przewieziono do szpitala w stanie stabilnym. Po otrzymaniu pomocy w Centrum Alarmowym w Zrenjanin została zwolniona do domu. Wobec 14-latki prowadzone jest postępowanie karne z zarzutem usiłowania zabójstwa[31].

Następstwa dwóch ataków

W dniu pierwszego ataku (3 maja) prezydent Serbii Aleksandar Vučić zapowiedział wprowadzenie nowych przepisów dotyczących posiadania broni oraz obniżenie minimalnego wieku odpowiedzialności karnej z 14 do 12 lat[32]. Rząd przyjął program polityczny dotyczący tych kwestii już następnego dnia (4 maja). Nowe środki obejmowały m.in. wprowadzenie moratorium na wydawanie pozwoleń na broń, zwiększenie liczby kontroli lekarskich i psychologicznych dla posiadaczy broni oraz zatrudnienie 1200 policjantów do pracy w szkołach. 8 maja 2023 r. serbskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zaproponowało miesięczną amnestię dla osób, które dobrowolnie złożyły nielegalną lub niezarejestrowaną broń oraz amunicję. Według informacji ministerstwa do 6 czerwca obywatele przekazali 57 651 sztuk broni palnej, 2 692 641 sztuk amunicji oraz 20 451 sztuk amunicji[33].

Zauważalne napięcie i szerząca się agresja doprowadziły do zorganizowania licznych protestów. Zaangażowały się w to partie opozycyjne, takie jak Ujedinjeni, Partia Ludowa, Nie Pozwolimy Belgradowi Utonąć, Razem, Partia Demokratyczna i Dveri. Dzień po masakrze w Mladenovac demonstranci zebrali się przed siedzibą parlamentu, a następnie w ciszy przemaszerowali ulicami w pobliżu serbskich instytucji rządowych. Ich postulaty obejmowały żądanie rezygnacji Vulina, Gašicia, Ružicia oraz rady Organu Regulacyjnego ds. Mediów Elektronicznych. Domagali się również anulowania programów promujących przemoc oraz zamknięcie mediów i tabloidów, które rozpowszechniają fałszywe wiadomości i łamią zasady etyki dziennikarskiej[34].

1 czerwca 2023 r. do Serbii przybył zespół psychoterapeutów z Norwegii. Specjaliści zajmowali się traumą swoich obywateli po masakrze dokonanej przez Andersa Behringa Breivika w 2011 r. Po ataku powołali m.in. Centrum Urazowe, w którym zajmowali się udzielaniem pomocy wszystkim osobom bezpośrednio dotkniętym agresją oraz doświadczającym jej pośrednio[35].


[1] J. Henley, Boy, 13, kills eight children and security guard in Belgrade school shooting, „The Guardian”, 3.05.2023, https://www.theguardian.com/world/2023/may/03/pupil-arrested-after-nine-killed-in-belgrade-school-shooting, 5.05.2023.

[2] Uczennica zmarła w szpitalu wskutek otrzymanych obrażeń – 3 maja trafiła w stanie krytycznym i poważnymi obrażeniami głowy, Girl wounded in Serbian school shooting dies, bringing death toll to 10, „9News”, 16.05.2023, https://www.9news.com.au/world/serbian-shooting-school-girl-dies-bringing-death-toll-to-10/e45ca96a-7768-4746-a72b-895070f3dc92, 16.05.2023.

[3] Ibidem.

[4] CZ-75 Shadow 2 i Ruger 22 LR wariant.

[5] J. Henley, Boy, 13, kills eight children…

[6] B. Picheta, A school shooting has rocked Serbia. Here’s what we know, „CNN”, 4.05.2023, https://edition.cnn.com/2023/05/03/europe/serbia-school-shooting-what-we-know-intl/index.html, 8.05.2023.

[7] Dečak je ispalio 57 metaka i stao; Otkriven ključan detalj zašto, „B92”, 5.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=05&nav_category=16&nav_id=2328464, 17.05.2023.

[8] MUP: Dečak se sam prijavio, imao spisak i plan i molotovljeve koktele, „N1”, 3.05.2023, https://n1info.rs/vesti/mup-osumnjiceni-decak-pozvao-policiju-i-prijavio-da-je-pucao/, 13.05.2023.

[9] Preminula devojčica povređena u pucnjavi u „Ribnikaru”, „N1”, 15.05.2023, https://n1info.rs/vesti/preminula-devojcica-povredjena-u-pucnjavi-u-ribnikaru/, 29.05.2023.

[10] J. Gec D. Stojanovic, Police: Serbia school shooter had list of students to target, „AP News”, 3.05.2023, https://apnews.com/article/serbia-shooting-school-57a13ad01f4ae2377e6a9bbd88cc652f, 19.05.2023.

[11] Zločin i kazna: Šta će biti s maloletnim ubicom, „Vreme”, 8.05.2023, https://www.vreme.com/vesti/zlocin-i-kazna-sta-ce-biti-s-maloletnim-ubicom/, 12.05.2023.

[12] VJT: Ocu određeno zadržavanje, dečak nije krivično odgovoran, „N1”, 3.05.2023, https://n1info.rs/vesti/vjt-ocu-odredjeno-zadrzavanje-decak-nije-krivicno-odgovoran/, 8.05.2023.

[13] Republic of Serbia Law on Weapons and Ammunition, „Seesac”, 13.05.2004, https://www.seesac.org/f/tmp/files/failovi/97.pdf, 20.05.2023.

[14] The detention of the father of the killer from Vračar has been extended, „B92”, 2.06.2023, https://www.b92.net/eng/news/crimes.php?yyyy=2023&mm=06&dd=02&nav_id=116100, 3.06.2023.

[15] Detained father of Serbian school shooting suspect denies blame for attack, „Reuters”, 5.05.2023, https://www.reuters.com/world/europe/detained-father-serbian-school-shooting-suspect-denies-blame-attack-2023-05-05/,18.05.2023.

[16] Tragedija u Beogradu: Školska godina se završava 6. juna za sve osnovce i srednjoškolce u Srbiji, „BBC”, 3.05.2023, https://www.bbc.com/serbian/lat/srbija-65467342, 19.05.2023.

[17] Poznato šta je dečak ubica radio pre masakra? Njegova majka dala detaljan iskaz, „B92”, 27.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=27&nav_category=16&nav_id=2340272, 29.05.2023.

[18] Oglasio se predsednik streljačkog kluba: Dečak K.K. ovde nije pucao, „B92”, 24.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=24&nav_category=16&nav_id=2338820, 29.05.2023.

[19] Ubica iz Mladenovca ne može da dobije doživotnu; Kako je stigao do Kragujevca – Rekonstrukcija, „B92”, 5.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=05&nav_category=16&nav_id=2328441, 12.06.2023.

[20] Ubio osam ljudi, oteo taksista, drijemao u autu i čitao vijesti: Prijetio je i pričao o ubojstvima, „Večernji”, 6.06.2023, https://www.google.com/search?q=vecernji&rlz=1C1ASVC_plPL943PL943&oq=vecernji&aqs=chrome.69i57j69i60l2.841j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8, 17.06.2023.

[21] UBIO OSMORO, PA DREMAO U TAKSIJU I ČITAO VESTI O SEBI Taksista kojeg je oteo ubica iz Mladenovca otkrio ponašanje Blažića u kolima: „Pretio nam je bombom i pričao da je ubio 20 ljudi”, „Blic”, 6.06.2023, https://www.blic.rs/vesti/hronika/taksista-kojeg-je-oteo-uros-blazic-otkrio-ponasanje-ubice-u-taksiju-dremao-je-u/5m0yr5n, 12.06.2023.

[22] Svi ranjeni su još u životnoj opasnosti, Grujičić iznela detalje o pacijentima, „N1”, 5.05.2023, https://n1info.rs/vesti/grujicic-iznela-detalje-o-stanju-ranjenih-svi-su-jos-u-zivotnoj-opasnosti/, 14.06.2023.

[23] 30 maja przesłuchano kobietę, która jechała taksówką tej nocy. Zeznała, że ​​wymyśliła ciążę po tym, jak podejrzany wsiadł do pojazdu, gdyż bała się, że mężczyzna chciałby ją zabić. LAGALA UBICU DA JE TRUDNA DA JE NE BI UBIO Saslušana žena iz taksija koju je oteo Uroš Blažić: „Imao je dve bombe, pretio je da će nas ubiti!”, „Blic”, 30.05.2023, https://www.blic.rs/vesti/hronika/lagala-ubicu-da-je-trudna-da-je-ne-bi-ubio-saslusana-zena-koja-je-bila-u-taksiju-koji/ssk480d, 13.06.2023.

[24] Produžen pritvor ubici iz Mladenovca, „B92”, 2.06.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=06&dd=02&nav_category=16&nav_id=2344260, 17.06.2023.

[25] K. Danielewicz, Przeżyć szkołę, Warszawa 2021, s. 6.

[26] Učenik pretio: „Ja ću da ponovim ovaj masakr”, „B92”, 7.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=07&nav_category=16&nav_id=2329659, 21.06.2023.

[27] Hapšenje maloletnika u Novom Sadu: Objavili fotografije oružja koje su hteli da ponesu u školu, „B92”, 6.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=06&nav_category=16&nav_id=2329138, 21.06.2023.

[28] Pretnja pucnjavom u Sremskoj Mitrovici, „B92”, 6.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=06&nav_category=16&nav_id=2329229, 18.06.2023.

[29] Sombor: Uhapšen osamnaestogodišnji učenik zbog pretnji, „RTV”, 10.05.2023, https://rtv.rs/sr_lat/vojvodina/backa/sombor-uhapsen-osamnaestogodisnji-ucenik-zbog-pretnji_1443532.html, 21.06.2023.

[30] Uhapšena devojčica u Novom Sadu: Pretila učenicima i veličala dečaka-ubicu, „B92”, 15.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=15&nav_category=16&nav_id=2333946, 15.06.2023.

[31] Devojčica nožem posekla drugaricu po leđima: Detalji napada u zrenjaninskoj osnovnoj školi, „B92”, 15.05.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=05&dd=15&nav_category=16&nav_id=2333957, 11.06.2023.

[32] Predsednik Srbije predložio izmene zakona o oružju nakon pucnjave u školi, „Radio Slobodna Evropa”, 3.05.2023, https://www.slobodnaevropa.org/a/vucic-kzn-pucnjava-skola/32392784.html, 10.06.2023.

[33] Gatling mitraljez, zolje, šmajseri, protivtenkovske rakete… I u MUP-u iznenađeni šta su sve građani predali od oružja: Rok produžen do 30. juna, posle toga PRETI ROBIJA, „Blic”, 10.06.2023, https://www.blic.rs/vesti/drustvo/akcija-prikupljanja-ilegalnog-oruzja-u-srbiji-rok-produzen-od-30-juna-preti-i-robij/0qe9meh, 19.06.2023.

[34] Opozicija pozvala građane u šetnju protiv nasilja u ponedeljak, „N1”, 5.05.2023, https://n1info.rs/vesti/opozicija-pozvala-gradjane-u-setnju-protiv-nasilja/, 19.05.2023.

[35] Norveški stručnjaci stižu u Beograd: Imaju isti jezivi zadatak kao i pre 12 godina, „B92”, 1.06.2023, https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2023&mm=06&dd=01&nav_category=12&nav_id=2343506, 9.06.2023.

Opracował: Mateusz Kabaciński, 19.09.2023 r.

Kontekst historyczny

Gabon to państwo położone w środkowej Afryce nad brzegiem Oceanu Atlantyckiego. Graniczy z Gwineą Równikową na zachodzie, Kamerunem na północy i Kongiem na wschodzie. Stolicą tego kraju, a zarazem największym miastem, jest Libreville[1]. Historia jego niepodległości jest ściśle związana z rodziną Bongo. W sierpniu 1960 roku Gabon uzyskał niepodległość od Francji. W 1967 roku Omar Bongo, przyszły prezydent, założył Gabońską Partię Demokratyczną (fr. Parti Démocratique Gabonais, PDG), skupiając całą władzę w jednym punkcie. Mimo wprowadzenia w latach 90. XX wieku systemu wielopartyjnego PDG nadal sprawowała realną władzę[2]. Omar rządził państwem aż do swojej śmierci w 2009 roku. Następcą Omara był jego syn – Ali Bongo. Objął on urząd prezydenta krótko po śmierci ojca, zwyciężając w wyborach prezydenckich[3].

Mapa 1. Gabon na mapie Afryki.

System polityczny w Gabonie

Prezydent Gabonu nie tylko pełni funkcję głowy państwa, ale jest także kluczowym graczem w kształtowaniu polityki i rządzenia krajem. To on ma ostateczne, decydujące słowo w wielu kwestiach – od polityki zagranicznej po politykę gospodarczą. Na mocy konstytucji Gabonu wybierany jest w wyborach powszechnych na pięć lat i ma uprawnienia do nieograniczonej liczby reelekcji[4].

Warto wspomnieć, że wcześniej kadencja prezydenta wynosiła siedem lat. W kwietniu 2023 roku parlament przyjął nowelizację konstytucji, która ustanowiła kadencję prezydenta, parlamentu i władz lokalnych na pięć lat, synchronizując w ten sposób ich wybory. Parlament zatwierdził również zmianę w ordynacji wyborczej, która zmniejszyła liczbę obserwatorów wyborów do trzech w każdym lokalu wyborczym, wyznaczanych po jednym przez partię większościową, opozycję i kandydatów niezależnych[5].

System wybierania prezydenta przez lata wywoływał wiele kontrowersji. Wybory odbywają się w trybie jednoosobowego głosowania, a zwycięża kandydat z największą liczbą głosów. Jednakże procesy wyborcze były często kwestionowane przez opozycję i obserwatorów międzynarodowych ze względu na oskarżenia i domniemania o nieprawidłowościach oraz braku przejrzystości[6].

Senat w Gabonie – jedna z izb parlamentu obok Zgromadzenia Narodowego – pełni istotną funkcję w systemie politycznym kraju, gdyż skupia się na tworzeniu i uchwalaniu ustaw oraz nadzorze nad działalnością rządu. Składa się z 67 senatorów, wybieranych na sześcioletnie kadencje[7].

Gabońskie Zgromadzenie Narodowe jest izbą niższą parlamentu i koncentruje się na tworzeniu ustaw oraz reprezentowaniu interesów obywateli. Liczy 143 deputowanych, wybieranych na pięcioletnie kadencje w wyborach powszechnych. System wyborczy opiera się na zasadzie większości względnej, a kandydaci rywalizują w jednomandatowych okręgach wyborczych[8].

Wybory prezydenckie, parlamentarne i samorządowe

26 sierpnia 2023 roku odbyły się wybory prezydenckie w Gabonie, a 30 sierpnia krajowe organy wyborcze ogłosiły ich wyniki. Zwycięstwo odniósł Ali Bongo, zdobywając 293 919 głosów, czyli 64,27 proc. W wyborach uczestniczyło łącznie 19 kandydatów. Obok Alego Bongo realne szanse na konkurowanie miał Albert Ondo Ossy, reprezentujący partię Alternance 2023. Jednak uzyskał 140 690 głosów, co stanowiło 30,77 proc.[9]

W 2023 roku populacja Gabonu wynosiła 2 314 584 osób, z czego 846 643 (36,75 proc.) miało prawo do głosowania. W trakcie wyborów głos oddało 457 288 obywateli Gabonu. Oznacza to, że frekwencja wyniosła 56,64 proc.[10]

Wykres 1. Wyniki wyborów do Gabońskiego Zgromadzenia Narodowego w 2018 roku, opracowanie własne na podstawie: Election for Gabonese National Assembly, „Election Guide”, 26.08.2023, https://www.electionguide.org/elections/id/4061/, 29.08.2023.

Również 26 sierpnia odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego oraz struktur lokalnych. W tegorocznych wyborach parlamentarnych startowało ponad 10 partii, jednak żadna z nich nie miała realnych szans na zdobycie znaczącej większości. W poprzednich wyborach do Zgromadzenia Narodowego w 2018 roku PDG zdobyła aż 98 miejsc spośród 143[11]. Wyników tegorocznych wyborów nie ogłoszono, ponieważ doszło do przewrotu wojskowego.

Przewrót wojskowy i unieważnienie wyborów

Zamach stanu rozpoczął się wczesnym rankiem 30 sierpnia. Grupa żołnierzy pojawiła się w rezydencji Alego Bongo, ogłaszając przejęcie władzy w kraju. Prezydent został zatrzymany i uwięziony w budynku, aresztowano także jednego z jego synów, Noureddina Bongo Valentina, oskarżając go o zdradę stanu. W organizacji zamachu uczestniczyli oficerowie sił zbrojnych Gabonu oraz członkowie Gwardii Republikańskiej. Z relacji świadków wiadomo, że w trakcie zamachu słychać było odgłosy strzałów w centrum stolicy[12].

Po udanym zamachu junta wojskowa pojawiła się w państwowej telewizji Gabon 24. Rzecznik wojskowy – Ulrich Manfoumbi – poinformował, że przemawia w imieniu Komitetu ds. Transformacji i Odnowy Instytucji (fr. Comité pour la transition et la restauration des institutions, CTRI)[13]. Ogłosił unieważnienie ostatnich wyborów, rozwiązanie wszystkich instytucji państwowych (w tym Senatu, sądów, Trybunału Konstytucyjnego, Zgromadzenia Narodowego), zdymisjonowanie prezydenta i premiera oraz zamknięcie granic[14].

W czasie transmisji poinformowano również, że kompetencje prezydenta przejmie szef straży prezydenckiej gen. Brice Oligui Nguema. Junta zapewniła także obywateli, że już następnego dnia mieszkańcy Gabonu będą mogli swobodnie zajmować się swoimi sprawami „w godzinach od 6.00 do 18.00”. Jednak do końca tego dnia (30 sierpnia) wprowadzono całkowity zakaz wychodzenia z domu[15].

Krótko po zamachu w internecie pojawiło się wideo przedstawiające Alego Bongo w areszcie domowym. Początkowo opinia publiczna była ostrożna w ocenie autentyczności nagrania. Dopiero po potwierdzeniu zaczęto je licznie udostępniać w różnych mediach społecznościowych, w tym na platformach: X, Facebook oraz LinkedIn[16].

Na nagraniu dostrzec można siedzącego na fotelu prezydenta z wyraźnie zauważalnym grymasem na twarzy. Bongo początkowo stwierdził, że czuje się zdezorientowany – nie wie, co się dzieje ani gdzie są jego bliscy[17]. Następnie zaapelował o pomoc do swoich zwolenników, zachęcając ich do „podniesienia głosu”[18].

Zdjęcie 1. Libreville – stolica Gabonu.

Reakcje lokalne

Ogłoszenie zamachu stanu wywołało powszechną radość w Libreville i innych miastach. Mieszkańcy stolicy w zasadzie od razu zorganizowali marsze, świętując zmianę dotychczasowego ustroju. Wydarzenie wiązało się nie tylko z zakończeniem wieloletnich rządów rodziny Bongo, lecz również drastycznym zmniejszeniem wpływów Francji[19].

Reakcje międzynarodowe

Arena międzynarodowa bardzo szybko zareagowała na zaistniałe wydarzenie. 30 sierpnia rzecznik Ministerstwa Spraw Zagranicznych po zamachu w imieniu Niemiec stwierdził: „Z niepokojem śledzimy wydarzenia w Gabonie i monitorujemy sytuację w ścisłej współpracy z naszymi partnerami”[20]. Wang Wenbin, minister spraw zagranicznych Chińskiej Republiki Ludowej, wezwał do pokojowego rozstrzygnięcia gabońskiego konfliktu w drodze dialogu między oboma stronami[21]. Ismail Omar Guelleh, wieloletni prezydent Dżibuti[22], potępił zarówno pucz w Gabonie, jak i narastającą ostatnio tendencję zamachów stanu w Afryce[23].

Rzecznik francuskiego rządu Olivier Veran w oficjalnym oświadczeniu powiedział, że Francja stanowczo potępia przewrót wojskowy. Wciąż na terenie Gabonu stacjonuje blisko 400 francuskich żołnierzy, jednak w wyniku zamachu wpływy Francji w regionie, jak sam stwierdził, ich liczba drastycznie zmalała[24].

Zdarzenie skomentowały również organizacje międzynarodowe, takie jak: Unia Afrykańska (African Union, AU), Unia Europejska (European Union, EU) oraz Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Środkowej (Economic Community of Central African States, ECCAS). Zarówno AU, EU, jak i ECCAS w czasie posiedzeń potępiły zamach stanu w Gabonie. Dodatkowo Unia Afrykańska stwierdziła, że pucz jest „rażącym naruszeniem” prawnych instrumentów Unii. Z kolei 5 września ECCAC zawiesiła Gabon w prawach członka organizacji[25].

Kim jest przywódca puczu?

Brice Clotaire Oligui Nguema to gaboński generał pełniący obecnie funkcję tymczasowego prezydenta Gabonu oraz przewodniczącego CTRI, wcześniej szef straży prezydenta Gabonu oraz Naczelny Dowódca Gabońskiej Gwardii Republikańskiej[26]. Od zawsze był jedną z najbardziej wpływowych postaci w kraju. Jako syn oficera wojskowego podążył w ślady ojca, kształcąc się w Królewskiej Akademii Wojskowej w Maroku[27]. Za czasów rządów Omara Bongo był jednym z jego najważniejszych żołnierzy. Po śmierci prezydenta Nguemę wysłano do Maroka i Senegalu oficjalnie w ramach misji dyplomatycznych, ale w rzeczywistości prawdopodobnie po to, aby oddalić go od władzy[28]. Po powrocie do Gabonu objął stanowisko szefa tajnych służb, a w 2019 roku został mianowany szefem Gwardii Republikańskiej[29].

W dniu zamachu stanu opinia publiczna ogłosiła go przywódcą puczu. Po zakończeniu transmisji telewizyjnej żołnierze idący ulicą nieśli go na rękach i nazywali prezydentem[30]. Następnego dnia Nguema udzielił wywiadu dla „Le Monde”, w którym wyjaśnił, że zamach stanu został zorganizowany z powodu narastającego niezadowolenia w kraju od czasu, gdy Bongo ogłosił swoją kandydaturę na trzecią kadencję. Stwierdził także, że prezydent, którego uprzednio nazwał „emerytem”, wielokrotnie lekceważył konstytucję oraz przebieg wyborów[31].

Jeszcze tego samego dnia Brice ponownie pojawił się w państwowej telewizji. Nie był to zwykły wywiad – w wypełnionej po brzegi sali w pałacu prezydenckim przywódca przyjął członków Gabońskiej Federacji Biznesu, aby wspólnie określić, w jakim kierunku ma iść transformacja gospodarcza i społeczna kraju. Posiedzenie rozpoczął słowami: „Jestem praktyczny i pragmatyczny, dlatego osobiście dopilnuję, aby dzisiejsze propozycje zostały zrealizowane”.

W czasie obrad Brice zobowiązał się do realizacji w trakcie sprawowania swojej prezydentury czterech kwestii: uregulowania długu wewnętrznego, przywrócenia systemu kontroli operacji gotówkowych w Ministerstwie Finansów, poprawy sytuacji emerytów poprzez sprywatyzowanie dwóch funduszy ubezpieczeń społecznych (Narodowego Funduszu Ubezpieczeń Zdrowotnych i Gwarancji Społecznych oraz Krajowego Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) oraz walki z korupcją poprzez liczne kontrole finansowania projektów rządowych[32].

Nguema zaprzysiężony na tymczasowego prezydenta

W dniu zamachu Nguema przejął kompetencje prezydenta, de facto obejmując tym samym władzę w kraju. Jednocześnie zyskał dużą przychylność zarówno innych żołnierzy, jak i samych Gabończyków. Krótko po zakończeniu puczu zaczęto planować nominację Nguemy na tymczasowego prezydenta. W niniejszej kwestii zyskał przychylność generałów, dzięki czemu 4 września 2023 roku w pałacu prezydenckim złożył formalne zaprzysiężenie jako „prezydent przejściowy”[33].

W swoim przemówieniu inauguracyjnym zapowiedział przeprowadzenie „wolnych i przejrzystych” wyborów oraz utworzenie w nadchodzących dniach nowego rządu. Ponadto zobowiązał się do zaproponowania nowej ordynacji wyborczej, nowego Kodeksu karnego, referendum w sprawie nowej konstytucji i uwolnienia wszystkich więźniów politycznych[34].

Ali Bongo znów na wolności

6 września 2023 roku w telewizyjnym orędziu rzecznik junty ogłosił uwolnienie prezydenta Bongo z aresztu domowego. Decyzja zapadła z powodu stanu zdrowia obalonego przywódcy, który według rzecznika musi udać się za granicę na badania lekarskie. „Ze względu na stan zdrowia były prezydent republiki Ali Bongo Ondimba może swobodnie się przemieszczać. Jeśli chce, może wyjechać za granicę na badania lekarskie” – oznajmił płk Manfoumbi. Oświadczenie ogłaszające zwolnienie Bongo z aresztu domowego podpisał Brice Nguema[35].

Następnego dnia Nguema pojawił się w państwowej telewizji. Odczytał swoje orędzie, w którym ogłosił nominację premiera Gabonu. Został nim Raymonda Ndong Sima, polityk będący ministrem rolnictwa w latach 2009-2012 i premierem Gabonu w latach 2012-2014[36].

Podsumowanie

Zamach stanu w Gabonie jest już ósmym tego rodzaju przypadkiem w Afryce od roku 2020. Obecnie trudno jest określić, jakie będą jego długofalowe skutki dla sytuacji wewnętrznej kraju. Na pewno można mówić o zakończeniu ponad 50-letnich rządów rodziny Bongo. Brice Nguema, który objął pełnię władzy w państwie na mocy puczu, zobowiązał się też do rozwiązania czterech kwestii, m.in. uregulowania długu wewnętrznego czy kontroli wydatków Ministerstwa Finansów.

Nie jest także jasne, jak zamach wpłynie na politykę zagraniczną Gabonu. Jednak można spodziewać się ograniczenia wpływów francuskich. Warto zaznaczyć, że afrykańskie zamachy wojskowe często cieszą się wyjątkowym poparciem społeczeństwa i nie inaczej było w tym przypadku.

W niniejszej kwestii zaleca się śledzenie i analizowanie poczynań Brica Nguemy w zakresie prowadzonej polityki zewnętrznej oraz wewnętrznej.


[1] Gabon country profile, „BBC”, 1.09.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-13376333, 6.09.2023.

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] Election for Gabonese National Assembly, „Election Guide”, 26.08.2023, https://www.electionguide.org/elections/id/4061/, 29.08.2023.

[5] Gabon: Presidential term reduced from seven to five years, „Africa News”, 7.04.2023, https://www.africanews.com/2023/04/07/gabon-presidential-term-reduced-from-seven-to-five-years/, 15.08.2023.

[6] Tamże.

[7] The Senate of Republic of Gabon, „ASSECAA”, https://assecaa.org/index.php/en/62-association-of-senates-shoora-and-equivalent-councils-in-africa-and-the-arab-world-assecaa/members-councils/173-the-senate-of-republic-of-gabon, 3.09.2023.

[8] Tamże.

[9] Election for Gabonese National…

[10] A.I. Mussavu, Gabon: Ali Bongo officiellement réélu, des militaires prennent le pouvoir, „Gabon Review”, 30.08.2023, https://www.gabonreview.com/gabon-ali-bongo-officiellement-reelu-des-militaires-prennent-le-pouvoir/, 2.09.2023.

[11] Election for Gabonese National…

[12] Military coup leader Brice Oligui Nguema sworn in as interim president in Gabon, „ABC”, 4.09.2023, https://www.abc.net.au/news/2023-09-05/gabon-coup-leader-nguema-sworn-in-as-interim-president/102814124, 9.09.2023.

[13] Coup d’Etat au Gabon, „Lexpress”, 4.09.2023, https://www.lexpress.fr/monde/afrique/coup-detat-au-gabon-J5S4YHZNG5FPBNMY6PJLJS3GHM/, 5.09.2023.

[14] Gabon, notre portrait du général Brice Oligui Nguema, „Mondafrique”, 30.08.2023, https://mondafrique.com/politique/le-general-clothaire-oligui-nguema-lhomme-fort-du-pouvoir-gabonais/, 6.09.2023.

[15] General Brice Oligui Nguema, the man named to lead Gabon after coup, „France 24”, 31.08.2023, https://www.france24.com/en/africa/20230831-general-brice-oligui-nguema-named-gabon-s-new-leader-after-coup, 2.09.2023.

[16] K. Armstrong, W. Ross, G. Kowene, Gabon coup: Army seizes power from Ali Bongo and puts him in house arrest, „BBC”, 30.08.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-66654965, 31.08.2023.

[17] S. Solomon, Gabon’s Decadeslong Dynastic Leadership in Jeopardy After Coup, „VOA News”, 30.08.2023, https://www.voanews.com/a/gabon-s-decadeslong-dynastic-leadership-in-jeopardy-after-coup/7248487.html, 31.08.2023.

[18] Gabon’s Ali Bongo Ondimba Calls 'on the World to Make Noise’, „YouTube”, 30.08.2023, https://www.youtube.com/watch?v=pJyiz7nz6H4, 6.09.2023.

[19] A.M. Boudombo, M.S.C. Eyene, Au Gabon, des proches du président déchu aux arrêts, „BBC”, 31.08.2023, https://www.bbc.com/afrique/articles/c4nqk82exzpo, 7.09.2023.

[20] Germany deplores military coup in Gabon, „AA”, 31.08.2023, https://www.aa.com.tr/en/africa/germany-deplores-military-coup-in-gabon/2979986, 15.09.2023.

[21] Xinhua, China urges relevant sides in Gabon to resolve differences peacefully through dialogue, „English News”, 30.08.2023, https://english.news.cn/20230830/83e84d80057644df9c3d1aff42285026/c.html, 13.09.2023.

[22] Rządzi państwem od 1999 roku. S. Mednick, Gabon election results were a ‘smokescreen’ for soldiers to oust unpopular president, analysts say, „AP News”, 31.08.2023, https://apnews.com/article/gabon-mutiny-president-bongo-bf34a2f16ab2a3a406270b3a735ef78f, 2.09.2023.

[23] Od 2020 roku w byłych francuskich koloniach afrykańskich odnotowano już osiem zamachów stanu (łącznie z Gabonem) w siedmiu różnych krajach. S. Solomon, Gabon’s Decadeslong Dynastic…

[24] World reaction to the military coup in Gabon, „Al Jazeera”, 30.08.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/8/30/world-reaction-to-the-military-coup-in-gabon, 30.08.2023.

[25] Gabon coup leader meets regional envoy, opposition after inauguration, „RFI”, 7.09.2023, https://www.rfi.fr/en/africa/20230907-gabon-coup-leader-meets-regional-envoy-opposition-leader-following-inauguration, 10.09.2023.

[26] K. Agbehonou, Qui est Brice Oligui Nguema, le général à la tête du Coup d’État au Gabon?, „Afrikbuzz”, 30.08.2023, https://afrikbuzz.com/qui-est-brice-oligui-nguema-le-general-a-la-tete-du-coup-detat-au-gabon/, 8.09.2023.

[27] Tamże.

[28] Qui est Brice Clotaire Oligui Nguema, le Général à la tête de la transition gabonaise?, „Cameroun Actuel”, 30.08.2023, https://camerounactuel.com/qui-est-brice-clotaire-oligui-nguema-le-general-a-la-tete-de-la-transition-gabonaise/, 13.09.2023.

[29] Who is General Oligui Nguema, Gabon’s new strongman?, „Africa News”, 31.08.2023, https://www.africanews.com/2023/08/31/who-is-general-oligui-nguema-gabons-new-strongman/, 1.09.2023.

[30] General Brice Oligui Nguema…

[31] C. Bensimon, Gabon’s coup-leading general says President Bongo has been 'retired’, „Le Monde”, 30.08.2023, https://www.lemonde.fr/en/le-monde-africa/article/2023/08/30/gabon-s-coup-leading-general-says-bongo-is-retired_6115749_124.html, 4.09.2023.

[32] A.M. Boudombo, Voici les quatre priorités socioéconomiques du général Oligui Nguema, „BBC”, 1.09.2023, https://www.bbc.com/afrique/articles/cn37410y577o, 8.09.2023.

[33] T. Naadi, Gabon coup leader Brice Nguema vows free elections – but no date, „BBC”, 4.09.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-66705693, 6.09.2023.

[34] Military coup leader…

[35] Gabon’s military says deposed President Ali Bongo ‘free’ to travel abroad, „Al Jazeera”, 7.09.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/9/7/gabons-military-says-ex-president-ali-bongo-free-to-travel-abroad, 12.09.2023.

[36] Gabon military government appoints former opposition leader as interim PM, „Al Jazeera”, 7.09.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/9/7/gabon-military-government-appoints-former-opposition-leader-as-interim-pm, 8.09.2023.

Wybory prezydenckie w Nigrze

Opracował: Mateusz Kabaciński, 21.04.2021 r.

21 lutego 2021 r. w Nigrze odbyła się druga tura wyborów prezydenckich. Brało w niej udział dwóch kandydatów: 61-letni Mohamed Bazoum oraz 71-letni Mahamane Ousmane. Pierwszy raz od 10 lat mieszkańcy Nigru mogą cieszyć się nową personą obejmującą stanowisko głowy państwa. W wyniku 11,5% przewagi – 55,75% do 44,25% według komisji wyborczej – zwycięstwo odniósł M. Bazoum. Zwolennicy Ousmane zarzucili organowi wyborczemu oszustwo, co doprowadziło do licznych demonstracji ulicznych. Na skutek protestów, które zostały brutalnie stłumione przez siły bezpieczeństwa, zginęły dwie osoby, a kilkaset innych aresztowano[1].

Wygrana w wyborach byłego ministra spraw wewnętrznych wielu okrzyknęło pierwszą przemianą demokratyczną zachodnioafrykańskiego państwa[2]. Jest to bezpośrednie nawiązanie do nieprzerwanych dziesięcioletnich rządów byłego prezydenta Nigru – Mahamadou Issoufou. Kim byli kandydaci biorący udział w kampanii?

Mohamed Bazoum to 61-letni polityk, od początku faworyt wyborców, wspierany w czasie kampanii wyborczej przez ustępującego prezydenta Mahamadou Issoufou. Zanim objął nowy urząd, piastował stanowisko przewodniczącego lewicowej partii – Nigeryjskiej Partii na Rzecz Demokracji i Socjalizmu (PNDS-Tarayya)[3]. Od 2011 r. partia sprawuje władzę w państwie dzięki swojemu długoletniemu liderowi Issoufou, który jednocześnie pełnił funkcję prezydenta kraju. Poza działaniem w organizacjach partyjnych Mohamed Bazoum był również ministrem spraw zagranicznych w latach 1995-1996. W 2011 r. powrócił na to stanowisko, urzędując przez następne cztery lata – do 2015 r. Rok później mianowany został ministrem spraw wewnętrznych. Urząd ten sprawował od 2016 do 2020 r., kiedy zrezygnował, skupiając się na kandydowaniu w wyborach prezydenckich 2020-2021. Od początku swojej kandydatury Bezoum cieszył się dużym poparciem społeczeństwa: w czasie pierwszej tury wyborów udało mu się zdobyć 39,33% poparcia, deklasując tym samym swojego przeciwnika – Mahamane Ousmane – który zyskał jedynie 16,99% głosów[4]. W czasie kampanii Bazoum obiecał kontynuację polityki swojego poprzednika – na dowód tego zatrudnił syna Issoufou na stanowisku szefa swojej kampanii wyborczej[5], jednocześnie dodając, że dołoży wszelkich starań w walce z korupcją[6].

Przeciwnikiem Bazouma był Mahamane Ousmane – 71-letni polityk, były prezydent Nigru w latach 1993-1996. Został wybrany na stanowisko głowy państwa jako czwarty prezydent niepodległej republiki, a także jako pierwszy objął tę funkcję w wyniku demokratycznych wyborów. W styczniu 1996 r. z powodu zamachu stanu utracił prezydenturę na rzecz przywódcy puczu – gen. Ibrahima Baré Maïnassary. Od czasu obalenia nieprzerwanie kandydował na prezydenta w każdych wyborach, ubiegając się o odzyskanie utraconego stanowiska. Od grudnia 1999 r. do maja 2009 r. pełnił funkcję przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Nigru – jedynego organu ustawodawczego w tym kraju. W kwietniu 2020 r. objął stanowisko przewodniczącego Demokratyczno-Republikańskiej Odnowy (RDR Tchanji). Podczas swojej kampanii obiecał zrobić wszystko, aby poprawić bezpieczeństwo w obliczu ataków grup zbrojnych powiązanych z Al-Kaidą i tzw. Państwem Islamskim[7].

W pierwszej turze, która odbyła się 27 grudnia 2020 r., pomimo trudnych warunków sanitarnych związanych z pandemią COVID-19 zagłosowało aż 7,5 miliona ludzi[8]. W pierwszym „starciu” udział wzięło 25 kandydatów. Aby zwyciężyć w pierwszej turze, należało uzyskać 50% głosów plus jeden, co jednak nie udało się żadnemu z pretendentów[9]. W tym samym czasie odbyły się także wybory parlamentarne. W ich rezultacie rządząca Nigeryjska Partia na rzecz Demokracji i Socjalizmu (PNDS-Tarayya) zapewniła sobie 75 mandatów w 171-osobowym parlamencie. Główna partia opozycyjna: Nigeryjski Ruch Demokratyczny na rzecz Federacji Afrykańskiej – Lumana Africa (MODEN/FA) uzyskała 25 mandatów[10]. Dzięki temu zwycięstwu nowy prezydent będzie posiadał wsparcie większości parlamentarnej[11].

Swoją funkcję Mohamed Bazoum pełni od 2 kwietnia 2021 r. po zaprzysiężeniu na stanowisko głowy państwa. Kilka dni wcześniej rząd udaremnił próbę zamachu stanu – 31 marca 2021 r. we wczesnych godzinach porannych żołnierze próbowali przejąć kontrolę nad pałacem prezydenckim, zostali jednak odparci przez jego straż[12]. Rzecznik rządu oznajmił mediom, że w związku z prowadzonym dochodzeniem dokonano wielu aresztowań, a śledczy pracują nad ustaleniem, kto był odpowiedzialny za to zdarzenie. Demokratyczne przekazanie władzy w kraju podatnym na zamachy stanu zyskało międzynarodowe uznanie[13].

Niger w okresie kolonialnym był kolonią francuską, a niepodległość uzyskał dopiero w 1960 r. Nazwa państwa pochodzi od rzeki o tej samej nazwie, mimo że płynie ona jedynie na krótkim odcinku w południowej części kraju[14]. Niger jest państwem słabo rozwiniętym, borykającym się z wieloma problemami – częste susze, powszechna bieda, a ostatnio także problemy z islamistami. Oceniany jest przez ONZ jako jeden z najsłabiej rozwiniętych regionów świata[15]. Wraz z odzyskaniem niepodległości musiał stawić czoło wyzwaniom charakterystycznym dla państw uwalniających się spod „brzemienia” kolonializmu, jak liczne zamachy stanów, których doświadczył aż cztery[16]. Pomimo starań władz w zakresie modernizacji państwa oraz wysiłków w zakresie w poszukiwania złóż ropy naftowej i wydobycie złota nadal zmaga się z wieloma problemami społeczno-gospodarczymi.


[1] P. Sandner, Big challenges confront Niger President Mohamed Bazoum, „dw.com”, 31.03.2021, https://www.dw.com/en/big-challenges-confront-niger-president-mohamed-bazoum/a-57068530, 10.04.2021.

[2] Niger election: Mohamed Bazoum wins landmark vote amid protests, 23.02.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-56175439, 9.04.2021.

[3] Niger wybiera prezydenta. W kampanii wyborczej zabrakło nowych twarzy, 21.02.2021, https://niezalezna.pl/381682-niger-wybiera-prezydenta-w-kampanii-wyborczej-zabraklo-nowych-twarzy, 9.04.2021.

[4] republique du Niger fraternite-travail-progres cour constitutionnelle, „cour-constitutionnelle-niger.org”, http://cour-constitutionnelle-niger.org/documents/arrets/matiere_electorale/2021/arret_n_06_21_cc_me.pdf.

[5] N. Wires, Candidates for continuity, change compete in Niger’s historic runoff vote, „france24.com”, 18.02.2021, https://www.france24.com/en/africa/20210218-candidates-for-continuity-change-compete-in-niger-s-historic-runoff-vote, 9.04.2021.

[6] Niger heads to polls in search of first democratic transition,Aljazeera.com”, 27.10.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/12/27/niger-heads-to-polls-in-search-of-first-democratic-transition, 9.04.2021.

[7] Who is Nigerien presidential candidate Mahamane Ousmane?, „africanews.com”, https://www.africanews.com/2021/02/19/who-is-nigerien-presidential-candidate-mahamane-ousmane//, 15.04.2021.

[8] Vote count under way in Niger’s presidential election, “Aljazeera.com”, 28.12.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/12/28/ballots-counting-begins-in-niger-presidential-election, 15.04.2021.

[9] Tamże.

[10] Republic of Niger, „electionguide.org”, 27.12.2020, https://www.electionguide.org/elections/id/3633/, 14.04.2021.

[11] Niger country profile, „bbc.com”, 12.04.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-13943662, 15.04.2021.

[12] Niger’s Mohamed Bazoum sworn in as president after failed coup,bbc.com”, 2.04.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-56613931, 10.04.2021.

[13] Niger 'coup’ thwarted days before inauguration, „bbc.com”, 31.03.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-56589168, 14.04.2021.

[14] Niger travel guide, „wordltravelgiude.net”, https://www.worldtravelguide.net/guides/africa/niger/, 10.04.2021.

[15] Niger country profile…

[16] N. Wires, Candidates for continuity…

Wybory prezydenckie – Kenia 2022

Opracował: Mateusz Kabaciński

Wybory prezydenckie – Kenia 2022

9 sierpnia 2022 r. w Kenii odbyły się wybory. Były to trzecie wybory powszechne i czwarte prezydenckie od czasu ogłoszenia konstytucji w 2010 r. Wyborcy wybrali nowego prezydenta, członków Zgromadzenia Narodowego i Senatu, gubernatorów hrabstw Kenii oraz członków 47 zgromadzeń regionów Kenii[1].

Mapa 1. Kenia na mapie wschodniej Afryki.

Zwycięstwo w wyborach prezydenckich odniósł William Ruto, uzyskując 50,49% głosów poparcia. Jego głównym przeciwnikiem wyborczym był Raila Odinga, który otrzymał 48,85% głosów. 15 sierpnia 2022 r. zliczono wszystkie głosy oraz ogłoszono wyniki, nie obyło się jednak bez komplikacji. Wyniki miały zostać podane o godz. 15.00, jednak ogłoszono je dopiero o godz. 18.00, czego dokonał Wafula Chebukati, przewodniczący IEBC. Kiedy Chebukati i dwaj inni komisarze udali się do audytorium w Bomas of Kenya, miejscowości w Nairobi, na miejscu wybuchły zamieszki. Przewodniczący wraz z komisarzami zostali eskortowani w ustronne miejsce, a służby bezpieczeństwa stłumiły agresję[2]. Kiedy sytuację opanowano, Chebukati udał się do audytorium, gdzie oficjalnie ogłosił wyniki wyborów i mianował Williama Ruto zwycięzcą oraz nowym prezydentem Kenii[3]. Na ogłoszeniu pojawili się wszyscy kandydaci z wyjątkiem Raila Odinga. Saitabao Ole Kanchory, główny agent Odingi, podał, że Raila nie uzna wyniku wyborów, dopóki jego kampania nie dokona ich weryfikacji[4]. Niedługo potem Odinga wydał oficjalne oświadczenie. Stwierdził, że nie zamierza uznać wyników „sfałszowanych” wyborów, które w późniejszej wypowiedzi określił jako „parodię”[5]. Mówił także, iż wyniki opierały się na działaniach przestępczych i oszustwach. Jego zwolennicy mieli rzekomo mieć zablokowany dostęp do kilku stron wyborczych z informacjami. 22 sierpnia 2022 r. wniósł pozew do sądu o oszustwo wyborcze[6].

Zdjęcie 1. Nairobi – stolica Kenii, nocą.

Z uwagi na panujące prawo były prezydent Uhuru Kenyatta nie kwalifikował się na trzecią kadencję[7]. Ostatecznie dopuszczono czterech kandydatów do aspiracji na stanowisko głowy państwa[8]. Byli to:

  • David Mwaure Waihiga – kenijski polityk i lider skrajnie prawicowej partii Agano. 4 lipca 2022 r. ogłosił on swój 12-punktowy manifest zwany „Badilisha” (co w wolnym tłumaczeniu oznacza – zmiana), w którym przekonywał, że nadszedł czas, by kraj ruszył do przodu i rozpoczął nową historię pod nowymi rządami. W dokumencie zobowiązał się do przestrzegania prawa, poszanowania wobec rodzin, dzieci, młodzieży, osób niepełnosprawnych, pracowników, właścicieli firm gospodarczych, instytucji religijnych oraz społeczności międzynarodowej[9]. W czasie kampanii zobowiązał się do odzyskania publicznych pieniędzy ulokowanych w zagranicznych bankach oraz zwiększenia budżetów hrabstw[10].
  • George Luchiri Wajackoyah – prawnik z Nairobi w Kenii oraz niezależny działacz polityczny. Po raz pierwszy ogłosił swoją kandydaturę na stanowisko prezydenta w 2012 r., jednak wycofał się bez podania przyczyny. W 2022 r. reprezentował Partię Korzeni Kenii (Roots Party), która popiera legalizację bhangu, czyli leczniczej, jadalnej rośliny. Wajackoyah słynie z licznych kontrowersji[11]. Opowiada się m.in. za legalizacją marihuany w Kenii, powszechną hodowlą jadowitych węży (by używać ich jad w lecznictwie) oraz eksportowaniu psiego mięsa. W czerwcu 2022 r. opublikował on 10-punktowy manifest, który spotkał się z licznymi uwagami ze strony obywateli. Pojawiły się opinie, jakoby jego wdrożenie z zawartymi kontrowersyjnymi racjami miało być niezgodne z konstytucją. W efekcie złożono petycję w sądzie obligującą prawnika do przeprowadzenia badań na „zdrowotność psychiczną”[12].
  • Raila Amolo Odinga – kenijski polityk, były członek kenijskiego parlamentu, premier Kenii w latach 2008–2013, członek Pomarańczowego Ruchu Demokratycznego (Orange Democratic Movement, ODM) – centroprawicowej partii politycznej oraz pretendent na stanowisko prezydenta w 2022 r. Odinga pięć razy bezskutecznie startował w wyborach na prezydenta Kenii i choć w każdym przypadku przegrywał, to za każdym razem kwestionował wynik oraz formułował zarzuty o oszustwo wyborcze. 5 czerwca 2022 r. został dopuszczony do kandydowania przez Niezależną Komisję Wyborczą i Granic (Independent Electoral and Boundaries Commission, IEBC). Dzień później ogłosił swój 10-punktowy manifest na stadionie Nyayo, szczegółowo opisujący jego plan na pierwsze 100 dni urzędowania[13]. Przedstawiono w nim kluczowe elementy dla rozwoju kraju nazwane „Programem Ludu”. Zakładał on zagwarantowanie ochrony socjalnej dla najbiedniejszych, powszechną opiekę zdrowotną, rozwój miejsc pracy, większe poszanowanie dla kobiet, inwestowanie w młodzież i edukację, wodę dla wszystkich oraz rozbudowanie przedsiębiorczości[14]. Po zajęciu drugiego miejsca w wyborach prezydenckich złożył pozew podważający wynik wyborczy, jak i same wybory[15].
  • William Kipchirchir Samoei Arap Ruto – zwycięzca wyborów i obecny prezydent Kenii, członek Zjednoczonego Sojuszu Demokratycznego (United Democratic Alliance, UDA), były Minister Spraw Zagranicznych (2002 r.), Minister Rolnictwa (2008–2010) oraz Minister Szkolnictwa Wyższego (2010 r.). Ruto pełnił funkcję prezydenta Kenii w okresie od 6 do 8 października 2014 r., gdy prezydent Uhuru Kenyatta przebywał w Międzynarodowym Trybunale Karnym (ICC) w Hadze w Holandii. 4 marca 2013 roku został pierwszym wiceprezydentem Kenii, gdy wraz z Uhuru Kenyattą został ogłoszony zwycięzcą wyborów powszechnych w Kenii w 2013 roku. Duet ten startował z mandatu Jubilee Alliance, czyli koalicji Zjednoczonej Partii Republikańskiej (URP) i Kenyatta’s The National Alliance. W wyborach powszechnych w sierpniu 2017 roku Uhuru i Ruto zostali ogłoszeni zwycięzcami po zebraniu 54% wszystkich oddanych głosów. Jednak Sąd Najwyższy Kenii unieważnił wybory, po tym jak opozycja dokonała bojkotu i w październiku tego samego roku powtórzono głosowanie. Uhuru i Ruto zostali ponownie wybrani, uzyskując 98% wszystkich oddanych głosów, a Sąd Najwyższy podtrzymał wyniki tych drugich wyborów[16].

IEBC w swoim ogłoszeniu z dnia 5 czerwca 2022 odrzuciła kandydaturę w sumie 13 pretendentów[17]. Byli to głównie kandydaci niezależni. Pretendencja Waltera Mong’are została początkowo zatwierdzona przez IEBC, jednakże z uwagi na zaistniałe rozbieżności w kwalifikacjach akademickich odrzucono jego kandydaturę[18].

Wykres 1. Sondaż przedwyborczy z podziałem na grupy wiekowe oraz pytaniem: „Czy zamierzasz głosować w nadchodzących wyborach?”, https://www.geopoll.com/blog/kenya-elections-2022-report/, 1.09.2022.

Konstytucja Kenii

W konstytucji określono, aby wybory powszechne do parlamentu odbywały się w drugi wtorek sierpnia co pięć lat. Stąd data wyborów – wtorek 9 sierpnia. Jeśli w Kenii trwa wojna, wybory mogą zostać opóźnione, jeżeli uchwała zostanie przyjęta w każdej izbie parlamentu przez co najmniej dwie trzecie wszystkich członków tej izby. Taka uchwała może opóźnić wybory nawet o sześć miesięcy i może być podejmowana wielokrotnie pod warunkiem, że łączne opóźnienia nie przekraczają 12 miesięcy[19]. Dokument wymaga, aby wybory prezydenckie odbyły się w tym samym czasie co wybory powszechne. W mało prawdopodobnym przypadku, gdy przed kolejnymi wyborami powszechnymi zwolni się stanowisko prezydenta i stanowisko wiceprezesa (który wówczas obejmuję funkcję prezydenta), wybory prezydenckie zostają przeprowadzone w przyspieszonym terminie. Zgodnie z zasadami tego typu elekcja musi odbyć się w ciągu 60 dni od powstania wakatu na stanowisku prezydenta[20]. Obecny prezydent Uhuru Kenyatta nie był uprawniony do ubiegania się o trzecią kadencję ze względu na ograniczenie dwóch kadencji zgodnie z prawem konstytucji Kenii. Podobnie gubernatorzy hrabstw, którzy piastowali swoje urzędy przez dwie kadencje, również nie klasyfikowali się do reelekcji[21].

Zdjęcie 2. Przedmieścia Nairobi.

Podział władzy w Kenii i system wyborczy

Prezydent w Kenii wybierany jest na zasadzie tzw. systemu dwóch rund, co oznacza, że aby wygrać w pierwszej turze, kandydat musi otrzymać ponad 50% głosów w kraju i 25% głosów w co najmniej 24 z 47 regionów Kenii. Jeśli nie, odbywa się druga tura pomiędzy dwoma najlepszymi kandydatami, w której wygrywa kandydat z największą liczbą głosów[22].

Parlament Kenii składa się z dwóch izb: Senatu (izba wyższa) i Zgromadzenia Narodowego (izba niższa). Posłowie w obu izbach zmieniani są w czasie wyborów co pięć lat[23].

Zgromadzenie Narodowe liczy 350 członków, z których 290 jest wybieranych w okręgach jednomandatowych w głosowaniu „pierwszy po stanowisku”. Jest to metoda określana często mianem „zwycięzca bierze wszystko”. Głównie dlatego, że wyborcy oddają swój głos na wybranego przez siebie kandydata, a ten, który otrzyma najwięcej głosów, wygrywa. Z pozostałych 60 miejsc członkowskich 47 jest zarezerwowanych dla kobiet i wybieranych z jednomandatowych okręgów wyborczych Pozostałe 13 mandatów to 12 nominowanych przez partie polityczne na podstawie liczby mandatów oraz Marszałka wybieranego przez zgromadzenie spoza niego jako członek z urzędu. Nominowani członkowie są zarezerwowani dla młodzieży, osób niepełnosprawnych i pracowników[24].

Senat liczy 68 członków. Z początku wybiera się 47 osób w okręgach jednomandatowych. Następnie partiom przydziela się następnie 16 miejsc dla kobiet, dwa dla młodzieży i dwa dla osób niepełnosprawnych na podstawie ich udziału[25].

Na straży prawa wyborów stoi Niezależna Komisja Wyborcza i Granic (Independent Electoral and Boundaries Commission, IEBC). Jest to niezależna agencja regulacyjna, która została utworzona w 2011 roku na mocy Konstytucji Kenii. Komisja jest odpowiedzialna za przeprowadzanie lub nadzorowanie referendów i wyborów do wszelkich ciał wyborczych czy urzędów ustanowionych przez konstytucję. Kontroluje także wszelkie inne wybory przewidziane przez Ustawę Parlamentarną. Mandat komisji obejmuje:

  1. Ciągłą rejestrację wyborców i rewizję spisu wyborców;
  2. Wytyczanie okręgów wyborczych i oddziałów;
  3. Regulację procesu partii politycznych;
  4. Rozstrzyganie sporów wyborczych;
  5. Rejestrację kandydatów do wyborów;
  6. Edukację wyborców;
  7. Ułatwianie obserwacji, monitorowania i oceny wyborów;
  8. Regulację pieniędzy wydanych przez kandydata lub partię w odniesieniu do jakichkolwiek wyborów;
  9. Opracowanie kodeksu postępowania dla kandydatów i partii;
  10. Monitorowanie zgodności z przepisami dotyczącymi nominacji kandydatów przez partie[26].

Ze względu na awarie techniczne w sondażach z 2017 roku, które doprowadziły do podjęcia przez Sąd Najwyższy decyzji o powtórzeniu konkursu prezydenckiego, powrócono do „ręcznego” rejestru wyborców. Specjalne pojemniki na głosy umieszczane są w lokalach wyborczych. Po oddaniu przez wszystkich obywateli głosów pojemniki są pieczętowane i przechowywane we wcześniej wspomnianych lokalach do momentu liczenia. Kiedy przyjdzie pora zliczania głosów, pojemniki są rozpieczętowywane, a wszystkie głosy zliczane. Następnie wypełniane są formularze, w których zestawia się otrzymane wyniki. Ostatnim krokiem jest ich ogłoszenie, czego dokonuje przewodniczący IEBC[27].


[1] B. Feleke, L. Madowo, N. Princewill and S. Busari, William Ruto declared winner of Kenyan presidential vote amid chaos at election center,„edition.cnn.com”, 16.08.2022, https://edition.cnn.com/2022/08/15/africa/ruto-wins-kenya-presidency-intl/index.html, 24.08.2022.

[2] N. Mbugua, Chaos at Bomas as Ruto makes political history,„pd.co.ke”, 15.08.2022, https://www.pd.co.ke/august-9/chaos-at-bomas-as-ruto-makes-political-history-144948/, 26.08.2022.

[3] K. Kimeu, William Ruto declared winner of Kenya presidential election amid dispute,„theguardian.com”, 15.08.2022, https://www.theguardian.com/world/2022/aug/15/william-ruto-declared-winner-of-kenya-presidential-election-amid-dispute, 24.08.2022.

[4] B. Nieru, Kanchory Saitabao explains why Raila Odinga is not at Bomas of Kenya,„standardmedia.co.ke”, https://www.standardmedia.co.ke/article/2001453312/why-raila-odinga-did-not-go-to-bomas-of-kenya, 30.08.2022.

[5] G. Obulutsa and A. Mersie, Kenya’s Odinga says presidential election result a ‘travesty’,„cnbafrica.com”, 17.08.2022, https://www.cnbcafrica.com/2022/kenyas-odinga-says-presidential-election-result-a-travesty/, 28.08.2022.

[6] C. Kimeu, Kenya opposition leader files court challenge to election result,„theguardian.com”, 22.08.2022, https://www.theguardian.com/world/2022/aug/22/kenya-opposition-leader-files-court-challenge-election-result-raila-odinga, 27.08.2022.

[7] D. Olewe, Kenya elections 2022: Win or lose, why Raila Odinga’s election challenge matters,„bbc.com”,22.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62599219, 27.08.2022.

[8] Only four candidates passed the test to contest the presidency in August – Chebukati,„ntvkenya.co.ke”, 6.06.2022, https://ntvkenya.co.ke/news/only-four-candidates-passed-the-test-to-contest-the-presidency-in-august-chebukati/, 25.08.2022.

[9] M. Kinyanjui, Waihiga’s 12-point ‘badilisha’ manifesto,„the-star.co.ke”, 5.07.2022, https://www.the-star.co.ke/news/2022-07-05-waihigas-12-point-badilisha-manifesto/, 28.08.2022.

[10] Inside David Mwaure’s Agano Party 12-Point Presidential Manifesto, „citizen.digital”, 4.07.2022, https://www.citizen.digital/news/inside-david-mwaures-agano-party-12-point-presidential-manifesto-n301430, 25.08.2022.

[11] 26 lipca 2022 r. nie zjawił się na debacie prezydenckiej, ponieważ organizatorzy odmówili przyjęcia preferowanego przez niego formatu debaty – prowadzenie debaty dla wszystkich czterech kandydatów na prezydenta w tym samym czasie, bez podziału na dwie części. Pierwotny przebieg debaty miał wyglądać następująco: pierwsza część miała się odbyć z najmniej popularnymi według sondaży kandydatami, w tym przypadku Wajackoya miał zmierzyć się z Wahiga Mwaure. Druga natomiast miała być przeznaczona dla czołowych pretendentów Raila Odinga i William Ruto. Partia Korzeń Kenii niedługo po tym wydała oświadczenie, w którym napisali: „Nasz kandydat nie weźmie udziału w debacie prezydenckiej, ponieważ nie poddamy przyszłego prezydenta żartowi z góry ustalonej debaty”. F. Naliaka, Wajackoyah Pulls Out Of 2022 Presidential Debate, „citizen.digital”, 26.07.2022, https://www.citizen.digital/news/wajackoyah-pulls-out-of-2022-presidential-debate-n302867, 26.08.2022.

[12] I. Mwangi, Petition Filed To Bar Wajackoyah From Vying Over ‘Mental Soundness’, „capitalfm.co.ke”, 13.07.2022, https://www.capitalfm.co.ke/news/2022/07/petition-filed-to-bar-wajackoyah-from-vying-over-mental-soundness/, 30.08.2022,

[13] J. Otieno, Kenya 2022: Raila promises the moon with Azimio manifesto,„theafricareport.com”, 21.06.2022, https://www.theafricareport.com/214005/kenya-2022-raila-promises-the-moon-with-azimio-manifesto/, 27.08.2022.

[14] F. Muli, Azimio promise: Raila’s 10-point manifesto explained,„pd.co.ke”, 7.06.2022, https://www.pd.co.ke/august-9/azimio-raila-manifesto-explained-130938/, 1.09.2022.

[15] D. Zane, Kenya election: Raila Odinga challenges William Ruto win in Supreme Court, „bbc.com”, 22.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62631193, 27.08.2022.

[16] William Kipchirchir Samoei Arap Ruto,„nyongesasande.com”, 15.08.2022, https://www.nyongesasande.com/william-kipchirchir-samoei-arap-ruto-biography/, 30.08.2022.

[17] Only four candidates passed the test to contest the presidency in August – Chebukati,„ntvkenya.co.ke”…

[18] C. Omulo, IEBC revokes Nyambane’s certificate for lack of degree,„nation.africa”, 6.06.2022, https://nation.africa/kenya/news/politics/iebc-revokes-nyambane-s-certificate-for-lack-of-degree-3840256, 30.08.2022.

[19] Constitution of Kenya 101. Election of members of Parliament, „klrc.go.ke”, https://www.klrc.go.ke/index.php/constitution-of-kenya/123-chapter-eight-the-legislature/part-2-composition-and-membership-of-parliament/269-101-election-of-members-of-parliament, 26.08.2022.

[20] Constitution of Kenya,„kenyalaw.org”, http://kenyalaw.org/lex/actview.xql?actid=Const2010#KE/CON/Const2010/chap_4, 26.08.2022.

[21] K. J Kelley, Kenya’s Uhuru Kenyatta pledges to respect term limit in 2022,„theeastafrican.co.ke”, 19.06.2022, https://www.theeastafrican.co.ke/tea/news/east-africa/kenya-s-uhuru-kenyatta-pledges-to-respect-term-limit-in-2022-1443496, 26.08.2022.

[22] 138. Procedure At Presidential Election – Kenya Law Reform Commission (KLRC),„klrc.go.ke”, https://www.klrc.go.ke/index.php/constitution-of-kenya/130-chapter-nine-the-executive/part-2-the-president-and-deputy-president/306-138-procedure-at-presidential-election, 26.08.2022.

[23] Kenya elections 2022: Full results of presidential and parliamentary races,„bbc.com”, 15.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62444316, 24.08.2022.

[24] Tamże.

[25] Republic of Kenya, „electionguide.org”, 9.08.2022, https://www.electionguide.org/elections/id/3812/, 28.08.2022.

[26] Our Mandate,„iebc.or.ke”, https://www.iebc.or.ke/iebc/?mandate, 30.08.2022.

[27] E. Egbejule, I. Akello and A. Chughtai, Infographic: How do the Kenyan elections work?,„Aljazeera.com”, 5.08.2022, https://www.aljazeera.com/features/2022/8/5/infographic-how-do-the-kenyan-elections-work, 24.08.2022.


[1] Constitution of Kenya 101. Election of members of Parliament, „klrc.go.ke”, https://www.klrc.go.ke/index.php/constitution-of-kenya/123-chapter-eight-the-legislature/part-2-composition-and-membership-of-parliament/269-101-election-of-members-of-parliament, 26.08.2022.

[2] Constitution of Kenya,„kenyalaw.org”, http://kenyalaw.org/lex/actview.xql?actid=Const2010#KE/CON/Const2010/chap_4, 26.08.2022.

[3] K. J Kelley, Kenya’s Uhuru Kenyatta pledges to respect term limit in 2022,„theeastafrican.co.ke”, 19.06.2022, https://www.theeastafrican.co.ke/tea/news/east-africa/kenya-s-uhuru-kenyatta-pledges-to-respect-term-limit-in-2022-1443496, 26.08.2022.

[4] 138. Procedure At Presidential Election – Kenya Law Reform Commission (KLRC),„klrc.go.ke”, https://www.klrc.go.ke/index.php/constitution-of-kenya/130-chapter-nine-the-executive/part-2-the-president-and-deputy-president/306-138-procedure-at-presidential-election, 26.08.2022.

[5] Kenya elections 2022: Full results of presidential and parliamentary races,„bbc.com”, 15.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62444316, 24.08.2022.

[6] Tamże.

[7] Republic of Kenya, „electionguide.org”, 9.08.2022, https://www.electionguide.org/elections/id/3812/, 28.08.2022.

[8] Our Mandate,„iebc.or.ke”, https://www.iebc.or.ke/iebc/?mandate, 30.08.2022.

[9] E. Egbejule, I. Akello and A. Chughtai, Infographic: How do the Kenyan elections work?,„Aljazeera.com”, 5.08.2022, https://www.aljazeera.com/features/2022/8/5/infographic-how-do-the-kenyan-elections-work, 24.08.2022.

[1] D. Olewe, Kenya elections 2022: Win or lose, why Raila Odinga’s election challenge matters,„bbc.com”,22.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62599219, 27.08.2022.

[2] Only four candidates passed the test to contest the presidency in August – Chebukati,„ntvkenya.co.ke”, 6.06.2022, https://ntvkenya.co.ke/news/only-four-candidates-passed-the-test-to-contest-the-presidency-in-august-chebukati/, 25.08.2022.

[3] M. Kinyanjui, Waihiga’s 12-point ‘badilisha’ manifesto,„the-star.co.ke”, 5.07.2022, https://www.the-star.co.ke/news/2022-07-05-waihigas-12-point-badilisha-manifesto/, 28.08.2022.

[4] Inside David Mwaure’s Agano Party 12-Point Presidential Manifesto, „citizen.digital”, 4.07.2022, https://www.citizen.digital/news/inside-david-mwaures-agano-party-12-point-presidential-manifesto-n301430, 25.08.2022.

[5] 26 lipca 2022 r. nie zjawił się na debacie prezydenckiej, ponieważ organizatorzy odmówili przyjęcia preferowanego przez niego formatu debaty – prowadzenie debaty dla wszystkich czterech kandydatów na prezydenta w tym samym czasie, bez podziału na dwie części. Pierwotny przebieg debaty miał wyglądać następująco: pierwsza część miała się odbyć z najmniej popularnymi według sondaży kandydatami, w tym przypadku Wajackoya miał zmierzyć się z Wahiga Mwaure. Druga natomiast miała być przeznaczona dla czołowych pretendentów Raila Odinga i William Ruto. Partia Korzeń Kenii niedługo po tym wydała oświadczenie, w którym napisali: „Nasz kandydat nie weźmie udziału w debacie prezydenckiej, ponieważ nie poddamy przyszłego prezydenta żartowi z góry ustalonej debaty”. F. Naliaka, Wajackoyah Pulls Out Of 2022 Presidential Debate, „citizen.digital”, 26.07.2022, https://www.citizen.digital/news/wajackoyah-pulls-out-of-2022-presidential-debate-n302867, 26.08.2022.

[6] I. Mwangi, Petition Filed To Bar Wajackoyah From Vying Over ‘Mental Soundness’, „capitalfm.co.ke”, 13.07.2022, https://www.capitalfm.co.ke/news/2022/07/petition-filed-to-bar-wajackoyah-from-vying-over-mental-soundness/, 30.08.2022,

[7] J. Otieno, Kenya 2022: Raila promises the moon with Azimio manifesto,„theafricareport.com”, 21.06.2022, https://www.theafricareport.com/214005/kenya-2022-raila-promises-the-moon-with-azimio-manifesto/, 27.08.2022.

[8] F. Muli, Azimio promise: Raila’s 10-point manifesto explained,„pd.co.ke”, 7.06.2022, https://www.pd.co.ke/august-9/azimio-raila-manifesto-explained-130938/, 1.09.2022.

[9] D. Zane, Kenya election: Raila Odinga challenges William Ruto win in Supreme Court, „bbc.com”, 22.08.2022, https://www.bbc.com/news/world-africa-62631193, 27.08.2022.

[10] William Kipchirchir Samoei Arap Ruto,„nyongesasande.com”, 15.08.2022, https://www.nyongesasande.com/william-kipchirchir-samoei-arap-ruto-biography/, 30.08.2022.

[11] Only four candidates passed the test to contest the presidency in August – Chebukati,„ntvkenya.co.ke”…

[12] C. Omulo, IEBC revokes Nyambane’s certificate for lack of degree,„nation.africa”, 6.06.2022, https://nation.africa/kenya/news/politics/iebc-revokes-nyambane-s-certificate-for-lack-of-degree-3840256, 30.08.2022.

[1] B. Feleke, L. Madowo, N. Princewill and S. Busari, William Ruto declared winner of Kenyan presidential vote amid chaos at election center,„edition.cnn.com”, 16.08.2022, https://edition.cnn.com/2022/08/15/africa/ruto-wins-kenya-presidency-intl/index.html, 24.08.2022.

[2] N. Mbugua, Chaos at Bomas as Ruto makes political history,„pd.co.ke”, 15.08.2022, https://www.pd.co.ke/august-9/chaos-at-bomas-as-ruto-makes-political-history-144948/, 26.08.2022.

[3] K. Kimeu, William Ruto declared winner of Kenya presidential election amid dispute,„theguardian.com”, 15.08.2022, https://www.theguardian.com/world/2022/aug/15/william-ruto-declared-winner-of-kenya-presidential-election-amid-dispute, 24.08.2022.

[4] B. Nieru, Kanchory Saitabao explains why Raila Odinga is not at Bomas of Kenya,„standardmedia.co.ke”, https://www.standardmedia.co.ke/article/2001453312/why-raila-odinga-did-not-go-to-bomas-of-kenya, 30.08.2022.

[5] G. Obulutsa and A. Mersie, Kenya’s Odinga says presidential election result a ‘travesty’,„cnbafrica.com”, 17.08.2022, https://www.cnbcafrica.com/2022/kenyas-odinga-says-presidential-election-result-a-travesty/, 28.08.2022.

Wybory prezydenckie – Gambia 2021

Opracował: Mateusz Kabaciński, 19.01.2022 r.

4 grudnia 2021 roku odbyły się wybory w Gambii. Zwycięstwo odniósł dotychczasowy prezydent Adama Barrow, reprezentant Narodowej Partii Ludowej (National People’s Party, NPP). Zdobył on 53,23 procent głosów, pokonując przy tym pięciu innych kandydatów[1]. Jego główny rywal – Ousainou Darboe – w wyniku głosowania uzyskał 27,7 procent. Wydarzenie to można nazwać przełomowym, gdyż jest ono pierwszym oficjalnym „eventem” wyborczym Gambii od 2016 roku, kiedy to obalono panującego przez prawie 23 lata dyktatora Yahyi Jammeha[2]. Tegoroczne wybory określono nawet mianem „sprawdzianu dla demokracji w Gambii”.

Mapa 1. Gambia na mapie Afryki.

Gdy w 2016 roku Adama Barrow pokonał urzędującego Yahyę Jammeha, dyktator początkowo uznał swoją porażkę, by niedługo po tym odmówić ustąpienia ze stanowiska. Wywołało to niepokoje społeczne, doprowadzając do kryzysu konstytucyjnego. W tamtym okresie Barrow był członkiem Zjednoczonej Partii Demokratycznej (United Democracy Party, UDP). Startował w wyborach jako lider owego ugrupowania, ale przede wszystkim jako przedstawiciel opozycyjnego sojuszu składającego się z siedmiu partii politycznych – Coalition 2016. Ostatecznie dyktator został zmuszony do ucieczki z kraju w wyniku działań przeprowadzonych przez ECOMIG – misję wojskową, działającą w ramach misji przywrócenia demokracji w Gambii, zainicjowanej przez ECOWAS, czyli Wspólnotę Gospodarczą Państw Afryki Zachodniej[3]. Udał się wtedy na tereny Gwinei Równikowej, w której przebywa do dnia dzisiejszego[4].

Wymagania kandydowania w wyborach

Chcąc ubiegać się o prezydenturę, każdy kandydat musiał spełnić określone warunki zawarte w specjalnym kodeksie dotyczącym wyborów – IECCCE (Independent Electoral Commission’s Code of Campaign Ethics). Są to następujące wymagania:

  • posiadanie obywatelstwa Gambii;
  • zamieszkiwanie obszaru kraju przez pięć lat poprzedzających dzień wyborów;
  • ukończone 30 lat;
  • wykształcenie co najmniej średnie;
  • nominowanie przez co najmniej 5000 wyborców, w tym co najmniej 200 z każdego z sześciu regionów Gambii;
  • przedstawienie zaprzysiężonego oświadczenia majątkowego i zaświadczenia o niezaleganiu z podatkami;
  • wpłata 10 000 dalasi gambijskich (około 766 złotych) na konto bankowe Niezależnej Komisji Wyborczej (IEC) podczas składania dokumentów nominacyjnych w siedzibie IEC;
  • przedstawienie symbolu partyjnego, koloru i zdjęcia[5].

Zgodnie z prawem wyborczym Gambii każdy, kto nie zostanie wybrany do reprezentowania partii politycznej, może startować jako kandydat niezależny. Wszyscy pretendenci są zobowiązani do przestrzegania IECCCE. Wymaga się również posiadania tzw. manifestu tolerancji i wielokulturowości. Taki dokument jest tworzony przez każdą partię polityczną lub kandydata biorącego udział w wyborach[6].

Kontrkandydaci obecnego prezydenta Gambii

Ousainou Darboe – 73-letni polityk, uważany za ikonę polityki opozycyjnej w Gambii. Jako przywódca Zjednoczonej Partii Demokratycznej (UDP), największej opozycyjnej siły politycznej w kraju, przez dziesięciolecia był nie lada problemem dla rządu Jammeha. Za przewodniczenie protestom przeciwko władzy w 2016 roku trafił on do więzienia na trzy lata. Wraz z zaprzysiężeniem Barrowa na nowego prezydenta Darboe opuścił więzienie i pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych oraz jednego z trzech wiceprezydentów w rządzie Barrowa. W 2019 roku w wyniku różnic poglądowych został zwolniony z pełnienia ostatniej funkcji. Slogan wyborczy Darboe brzmiał: „Sprawiedliwość, Pokój i Rozwój”. W czasie kampanii promował idee wzmocnienia pozycji młodzieży, rolnictwa, edukacji i bezpieczeństwa w kraju.

Mama Kandeh – przywódca Kongresu Demokratycznego Gambii (GDC). Jeden z najbardziej kontrowersyjnych kandydatów ubiegających się o fotel prezydenta. Krótko przed wyborami podpisał protokół ustaleń ze zwolennikami byłego prezydenta Yahyi Jammeha. Zyskał dzięki temu jego m.in. pomoc i poparcie w kampanii wyborczej. Kandydatura Kandeha była początkowo kwestionowana z uwagi na to, że nie ukończył on szkoły średniej. Jednakże w listopadzie Independent Electoral Commission (IEC) zatwierdziła jego kandydaturę. Kluczowe punkty jego manifestu to podwyższenie jakości edukacji, ochrona środowiska i autonomia władz lokalnych. Slogan wyborczy: „Jedna Gambia, jeden naród”. Ostatecznie zajął trzecie miejsce, zyskując poparcie 17,1 procenta.

Halifa Sallah – 68-letni przywódca opozycji, kandydat i współzałożyciel Ludowo-Demokratycznej Organizacji na rzecz Niepodległości i Socjalizmu (People’s Democratic Organisation for Independence and Socialism, PDOIS). Jest on jedną z głównych postaci opozycyjnej koalicji Narodowy Sojusz na rzecz Demokracji i Rozwoju (National Assembly of Democracy and Development, NADD). Mając głęboko zakorzenioną ideologię socjalistyczną, Sallah w swoim manifeście zatytułowanym Program transformacyjny ma nadzieję na zmianę systemu poprzez siedem głównych obszarów: polityczny, gospodarczy, społeczny, obywatelski, kulturowy, ekologiczny i związany ze stosunkami zewnętrznymi filarów rozwoju. Jego slogan wyborczy brzmi: „Wolność, godność i dobrobyt”[7].

Abdoulie Ebrima Jammeh – urodzony w 1969 roku, kandydat na prezydenta reprezentujący Partię Jedności Narodowej (National Unity Part, NUP). Ogłaszając kandydaturę Abdoulie Jammeha, NUP zaznaczyła, że podjęła decyzję o jego kandydaturze po „energicznych i gruntowych poszukiwaniach kompetentnego kandydata”. Abdoulie Jammeh w swoim
24-stronicowym manifeście zaznaczył, że jego wizją jest „promowanie spójności społecznej w celu wspierania i utrzymania jedności narodowej oraz wywołanie transformacji społeczno-gospodarczej w Gambii, w oparciu o zasady demokracji, równości i sprawiedliwości”. Slogan wyborczy Jammeh’a to: „Jedność jest siłą”.

Essa Mbye Faal – urodzony w 1966 r. Faal jest międzynarodowym prawnikiem, który pełnił funkcję głównego oskarżyciela w gambijskiej Komisji Prawdy, Pojednania i Zadośćuczynienia (The Gambia’s Truth, Reconciliation and Reparations Commission, TRRC), komisji powołanej przez prezydenta Barrowa w celu zbadania 22-letnich rządów jego poprzednika. Faal ustąpił z tej pozycji, aby móc wziąć udział wyborach jako kandydat niezależny. Jest on jedynym kandydatem nienależącym do żadnej partii. Z uwagi na wykonywany zawód przypuszcza się, że w przypadku wygranej kładłby największy nacisk na politykę antykorupcyjną. Dodatkowo w czasie kampanii postulował on rozwój gospodarczy i transformację infrastrukturalną. Jego slogan wyborczy brzmiał: „Jedna Gambia, Jeden naród, Jeden lud”[8]. Faal i Jammeh mieli najmniejsze poparcie wśród społeczeństwa – stanowili najmniejsze zagrożenie dla trzech głównych kandydatów[9].

Zdjęcie 1. Banjul – stolica Gambii.

Forma i proces głosowania

Prezydent Gambii jest wybierany w jednej turze w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Zarejestrowani wyborcy otrzymują kartę, którą muszą okazać w wyznaczonym lokalu. Po sprawdzeniu uprawnień urzędnik zaznacza lewy palec wskazujący wyborcy niezmywalnym tuszem[10]. Zamiast papierowych kart do głosowania w Gambii używa się specjalnych kamyczków. Każdy wyborca otrzymuje kamyk i umieszcza go w tubie na zapieczętowanym bębnie, który odpowiada faworyzowanemu przez niego kandydatowi.

Bębenki dla poszczególnych kandydatów są pomalowane na różne kolory, odpowiadające przynależności partyjnej kandydata, a zdjęcie kandydata jest przyklejone do odpowiedniego bębenka. Bębny umieszczane są w kabinie, aby zachować tajność głosowania. Włożenie kamyczka powoduje uruchomienie dzwonka wewnątrz kabiny, aby zasygnalizować, że głos został oddany[11]. Jako środek ostrożności przeciwko COVID-19 na potrzeby tych wyborów przy wejściach i wyjściach z kabiny umieszczono środki odkażające[12].

Podczas procesu liczenia głosów bębenek kandydata jest rozpieczętowywany, a jego zawartość opróżniana partiami na tablicach z otworami o pojemności od 200 do 500 kulek każda. Gdy skrutatorzy uzgodnią liczbę kulek, bęben jest ponownie napełniany i zachowywany do wykorzystania podczas ponownego liczenia głosów, a skrutatorzy przechodzą do urny kolejnego kandydata[13]. Proces ten powtarzany jest w każdym lokalu wyborczym. Wyniki na szczeblu krajowym znane są na ogół następnego dnia po głosowaniu, co pokazuje szybkość, z jaką odbywa się zliczanie. Zaletami systemu są niski koszt i prostota – zarówno jeśli chodzi o zrozumienie sposobu głosowania, jak i liczenia wyników[14]. Według doniesień metoda ta charakteryzuje się wyjątkowo niskim poziomem błędu w przypadku źle oddanych kart do głosowania[15].


[1] E. Egbejule, Adama Barrow’s re-election and The Gambia’s long walk to justice, aljazeera.com, 9.12.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/12/9/adama-barrows-reelection-and-the-gambias-long-walk-to-justice, 14.12.2021.

[2] Gambia elections: Adama Barrow declared presidential election winner, bbc.com, 6.12.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-59542813, 14.12.2021.

[3] R. Maclean and E. Graham-Harrison, The Gambia’s President Jammeh concedes defeat in election,theguardian.com, 2.12.2016, https://www.theguardian.com/world/2016/dec/02/the-gambia-president-jammeh-concede-defeat-in-election, 20.12.2021.

[4] Ex-president Yahya Jammeh’s victims still waiting for justice ahead of Gambia polls, france24.com, 2.12.2021, https://www.france24.com/en/africa/20211202-ex-president-yahya-jammeh-s-victims-still-waiting-for-justice-ahead-of-gambia-polls, 15.12.2021.

[5] Election FAQs: The Gambia. Presidential Elections December 4, 2021, ifes.org, 30.11.2021, https://www.ifes.org/sites/default/files/final_the_gambia_faqs_2021_presidential.pdf, 8.12.2021.

[6] Tamże.

[7] Why Gambians won’t stop voting with marbles,bbc.com, 1.12.2021, https://www.bbc.com/news/world-africa-59476637, 20.12.2021.

[8] O. Olawoyin and K. Busari, #GambiaDecides2021: The six candidates seeking to be Gambia’s president in Saturday’s election, premiumtimesng.com, 3.12.2021, https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/498659-gambiadecides2021-the-six-candidates-seeking-to-be-gambias-president-in-saturdays-election.html, 12.12.2021.

[9] Tamże.

[10] M. Ceesay, Gambia Votes Today,kerrfatou.com”, 4.12.2021, https://www.kerrfatou.com/gambia-votes-today/, 20.12.2021.

[11] The Gambia: Guterres calls for ‘credible and transparent’ election,news.un.org, 3.12.2021, https://news.un.org/en/story/2021/12/1107182, 20.12.2021.

[12] M. Ceesay, Gambia Votes Today…

[13] Counting Procedures,iec.gm, https://iec.gm/voting/counting-procedures/, 25.12.2021.

[14] M. Ceesay, Gambia Votes Today…

[15] Présidentielle en Gambie: fort engouement pour un vote dans le calme, rfi.fr, 4.12.2021, https://www.rfi.fr/fr/afrique/20211204-pr%C3%A9sidentielle-en-gambie-fort-engouement-pour-un-vote-dans-le-calme, 15.12.2021.

Uchodźcy z Afryki zalewają Wyspy Kanaryjskie

Opracował: Mateusz Kabaciński[1], 04.01.2021 r.

Rok 2020 zostanie zapamiętany na Wyspach Kanaryjskich z czegoś więcej, aniżeli pandemii COVID-19[2]. Pojawił się tam poważny problem związany ze wzrostem uchodźców afrykańskich, którzy przybywają na wyspy, mając nadzieję otrzymać azyl w Unii Europejskiej. Przybycie ponad 16 tys. migrantów, a także fakt, iż blisko połowa przypłynęła w listopadzie, zmusza hiszpański rząd do podjęcia stosownych działań. Mają one na celu przede wszystkim uporanie się z narastającym kryzysem humanitarnym[3].

Fot. iStock by Getty Images. Journalturk

Problem znacznie przybrał na sile w październiku 2020 r. Na terenie wysp coraz częściej pojawiały się nowe łodzie z imigrantami z Afryki, którzy mają nadzieję na dalszą podróż do Europy. Wielu z próbujących przedostać się na wyspy przypłaca to życiem. Jak podaje Alarm Phone[4], na przełomie października i listopada ok. 150 migrantów utonęło po tym, jak ich drewniana łódź rozbiła się u wybrzeży Senegalu. Niecały tydzień później co najmniej 140 zginęło wskutek pożaru łodzi. Obie łodzie płynęły na Wyspy Kanaryjskie. Siły zbrojne Senegalu donoszą, że od początku października do początku grudnia 2020 r. przechwyciły co najmniej pięć łodzi przewożących prawie 500 osób[5]. Według Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (International Organisation of Migration, IOM) w 2020 r. ponad 500 osób poniosło śmierć podczas podróży szlakiem atlantyckim, z czego większość zginęła w październiku i listopadzie[6].

Nowa fala przybyszów napływających z Afryki staje się prawdziwym wyzwaniem dla mieszkańców archipelagu, którzy słyną z gościnności. Obecnie notowany wzrost imigrantów jest największym od 2006 r., który był znany jako „kryzys cayuco”. Nazwa wywodzi się od długich kajaków cayuco, w których przypływali uchodźcy. Szacuje się, że liczba przybyszów sięgnęła wtedy ponad 36 tys.[7].

Wybór niebezpiecznego szlaku atlantyckiego związany jest z uszczelnieniem granic lądowych oraz lepszą skutecznością służb w krajach Afryki Północnej[8]. Bernard Smith z Al Jazeery, relacjonujący z Gran Canarii, powiedział: „Obecnie znacznie trudniej jest się przeprawić z Libii i Maroka przez Morze Śródziemne do Europy ze względu na zwiększenie finansowania patroli morskich libijskiej i marokańskiej straży przybrzeżnej. Zamiast tego ludzie idą w tę stronę, ponieważ wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki jest mniej patroli, więc łatwiej im się przedostać”[9].

Wyspy Kanaryjskie mocno ucierpiały w związku z pandemią COVID-19. Pandemia w dalszym ciągu pozbawia wyspy turystów, którzy są głównym źródłem dochodów dla milionów ludzi zamieszkujących archipelag siedmiu wysp. Obszarem, który najbardziej ucierpiał wskutek ogromnej liczby przyjazdów uchodźców, jest miejscowość Arguineguin. Ulice tego małego miasteczka położonego na wyspie Gran Canaria są zatłoczone nie turystami, którzy co roku poszukują „zimowego” ciepła, ale policjantami, pracownikami służb medycznych, a także dziennikarzami. W prowizorycznym ośrodku recepcyjnym, wybudowanym parę miesięcy wcześniej, liczba mieszkańców wzrosła do ok. 2,7 tys. w ostatnich tygodniach, pomimo że planowano umieszczenie w nim nie więcej niż 500 osób[10].

W związku z obecną sytuacją rośnie wrogość wobec migrantów ze strony mieszkańców. – Wiele osób nie ma pracy. Niektórzy uważają, że migranci pozbawią ich rządowych świadczeń, dlatego rasizm w ich kierunku wciąż przybiera na sile. W mediach społecznościowych udostępnianych jest wiele materiałów filmowych, pokazujących jakoby przybysze zakażeni wirusem COVID-19 zatrzymywali się w hotelach i korzystali z hotelowych basenów. Jest to nieprawdą. Wszyscy migranci przechodzą testy na obecność wirusa, a baseny są dla nich niedostępne – relacjonuje Alicja Suarez, dziennikarka pracująca w lokalnej stacji telewizyjnej Radiotelevision Canaria[11].

Hiszpania zadeklarowała zwiększenie funduszy oraz innych form wsparcia. Aktualnie pięć hiszpańskich ministerstw jest zaangażowanych w walkę z kryzysem migracyjnym. Sytuacja jest poważna, dlatego Victor Torres, gubernator regionu Wysp Kanaryjskich, naciska na właściwe ministerstwa o jak najszybsze rozwiązanie konfliktu. Pojawiają się obawy, że obecna sytuacja może nasilić antyemigracyjną retorykę skrajnie prawicowej partii Vox. Jose Luis Escriva, minister ds. integracji, zabezpieczenia społecznego i migracji, zasugerował nawet możliwość przeniesienia części migrantów do Hiszpanii kontynentalnej w celu zmniejszenia presji na wyspy. Jednakże pomysł ten został odrzucony przez innych ministrów, którzy twierdzą, że mogłoby to mieć „efekt przyciągania”.

W zamian zaproponowane zostało inne rozwiązanie. Polega ono na zatrzymaniu nowo przybyłych migrantów w obozach znajdujących się wewnątrz obiektów wojskowych, z czego większość zostałaby później odesłana do krajów pochodzenia. Dodatkowo Hiszpania wezwała Unię Europejską do większego zaangażowania się finansowego i dyplomatycznego w rozwiązanie kryzysu[12].


[1] Materiał opracowany wspólnie ze studentami kierunku Analityka Bezpieczeństwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Gnieźnie.

[2] S. Jone, ‘This lack of humanity can’t go on’: Canary Island struggle with huge rise in migration, „The Guardian”,29.11.2020, https://www.theguardian.com/world/2020/nov/29/canary-islands-struggle-with-huge-rise-in-migration-arguineguin, 9.12.2020.

[3] M. Martin, C. L. Cue, J. M. Brunet, Growing migrant crisis in Canary Islands pushes Spanish government to action, „El Paris”, 16.11.2020, https://english.elpais.com/spanish_news/2020-11-16/growing-migrant-crisis-in-canary-islands-pushes-spanish-government-to-action.html, 9.12.2020.

[4] Infolinia dla migrantów, którzy utknęli na morzu.

[5] Hundreds Die at Sea Off Senegal’s Coast on a Perilous Route to Europe, „The New York Times”, 2.11.2020, https://www.nytimes.com/2020/11/02/world/africa/senegal-migrants-drown.html, 9.12.2020.

[6] Canary Islands: Concerns grow for thousands of child refugees, „Al-Jazeera”, 8.12.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/12/8/refugee-crisis-mounts-on-canary-islands-amid-surge-in-arrivals, 9.12.2020.

[7]  M. Wolter, B. Bathke, Migration on the Canary Islands: A convenient scapegoat for social problems (Part I), „InfoMigrants”, https://www.infomigrants.net/en/post/28929/migration-on-the-canary-islands-a-convenient-scapegoat-for-social-problems-part-i, 4.12.2020.

[8] S. Jone, ‘This lack of humanity…

[9] Canary Islands: Concerns grow for…

[10] Tamże.

[11] M. Wolter, B. Bathke, Migration on the…

[12] M. Martin, C. L. Cue, J. M. Brunet, Growing migrant crisis…

Reżim talibów a prawa kobiet w Afganistanie

Opracował: Mateusz Kabaciński, 18.03.2023 r.

15 sierpnia 2021 r. talibowie wkroczyli do stolicy Afganistanu – Kabulu, przejmując tym samym kontrolę w państwie. Z uwagi na to pojawiło się wiele pytań i zagadnień co do przyszłości kraju, struktury państwowej czy ustanowienia oficjalnej flagi. Jednak niemal natychmiast na pierwszy plan wysunęła się kwestia praw kobiet. W czasie pierwszej „ery” rządów talibów[1] afgańskie kobiety i dziewczęta doświadczały licznych dyskryminacji i przemocy. Ich sytuacja zaczęła ulegać poprawie po 2001 r., do czego przyczyniło się m.in. ustanowienie nowej konstytucji w 2004 r., proklamującej równouprawnienie w edukacji i parlamencie. Jednak po ponownym przejęciu władzy przez talibów w 2021 r. sytuacja prawna kobiet znalazła się pod znakiem zapytania. Mimo wcześniejszych zapewnień ze strony władz stopniowo traciły one coraz więcej podstawowych praw. Celem niniejszej analizy jest przedstawienie w sposób chronologiczny i kompleksowy następujących w tym obszarze zmian w latach 2021–2023.

Pierwsze protesty w ramach obrony praw kobiet rozpoczęły się 17 sierpnia 2021 r. Demonstracje uliczne zorganizowali islamscy demokraci i feministki, wspierani przez Narodowy Front Oporu Afganistanu (National Resistance Front of Afghanistan, NRF). Obie grupy sprzeciwiały się sposobowi traktowaniu kobiet przez rząd talibów, uznając je za dyskryminujące i mizoginiczne[2]. Ponadto domagali się także wielokulturowości i równości społecznej[3]. 18 sierpnia 2021 r. odnotowano niewielką demonstrację w Kabulu, w której brały udział cztery Afganki. Mimo obecności talibskiej policji szły ulicą z transparentami, wykrzykując wolnościowe hasła i domagając się praw dla kobiet[4].

2 września 2021 r. około 70 kobiet zorganizowało protest uliczny w Heracie[5], domagając się włączenia kobiet do rządu talibów i umożliwienia wszystkim zdolnym do pracy kobietom powrotu na stanowiska. Hasła na plakatach głosiły: „Edukacja, praca i bezpieczeństwo to nasze niezbywalne prawa”[6]. 3 września 2021 r. podobny protest odbył się w stolicy. Demonstranci wzywali kobiety do obrony swoich praw i walki o poprawę standardów życia[7]. Dzień później również w Kabulu około 100 kobiet, dziennikarzy i aktywistów złożyło wieniec przed Ministerstwem Obrony Afganistanu, aby uczcić afgańskich żołnierzy, którzy zginęli w walce z talibami. Gdy maszerowali w kierunku pałacu prezydenckiego, głosząc hasła na rzecz poprawy sytuacji prawnej kobiet, talibskie siły bezpieczeństwa zablokowały ulicę, a następnie użyły gazu łzawiącego wystrzeliwanego w kierunku tłumu. Ponadto pojawiły się doniesienia o atakowaniu demonstrantów kolbami karabinów i metalowymi przedmiotami[8].

8 września 2021 r. w odpowiedzi na zmiany w afgańskim rządzie doszło do protestów w Kabulu i Fajzabadzie[9]. W składzie Tymczasowego Gabinetu Ministrów nie znalazła się żadna kobieta, ponadto podjęto decyzję o zlikwidowaniu Ministerstwa ds. Kobiet. W protestach w stolicy głoszono hasła: „Gabinet bez kobiet to porażka”, a protestujące Afganki domagały się równouprawnienia w rządzie. Siły bezpieczeństwa rozproszyły demonstracje, używając paralizatorów oraz innych narzędzi, zatrzymano też pięciu dziennikarzy afgańskiej gazety „Etilaatorz”. Dwóch trafiło do szpitala z powodu obrażeń[10]. Tego samego dnia w afgańskiej telewizji minister edukacji Mawlawi Noorullah Munir wydał oświadczenie, w którym zakwestionował sens kształcenia społeczeństwa. „Żaden stopień doktora ani magistra nie jest dziś cenny. Widzicie, że mułłowie i talibowie, którzy są u władzy, nie mają doktoratu, magistra ani nawet stopnia ukończenia szkoły średniej. Ale to oni są najwięksi ze wszystkich”[11]. Tego dnia ogłoszono powołanie rządu tymczasowego, a w oficjalnym oświadczeniu zakazano organizowania demonstracji i protestów, chyba że zostaną zaakceptowane przez rząd tymczasowy po wcześniejszym zapoznaniu[12].

11 września 2021 r. minister szkolnictwa wyższego Afganistanu Abdul Baqi Haqqani stwierdził, że kobiety i dziewczynki będą mogły kontynuować swoją edukację, ale nie w tych samych klasach co mężczyźni i chłopcy. Dodał także, że nastąpi przegląd przedmiotów nauczanych na wszystkich studiach wyższych. Ponadto określono zasady dotyczące ubioru studentek. Wymagano w nich od kobiet noszenia hidżabu[13]. Dzień później rząd tymczasowy zapowiedział ponowne otwarcie liceów, wspominając o możliwości kontynuowania edukacji przez chłopców. Ministerstwo Edukacji poinformowało, że zajęcia w szkołach średnich dla chłopców w klasach od 7 do 12 zostaną wznowione już 12 września 2021 r.[14] Nie wspomniano jednak nic o dziewczynach, których status pozostał nierozwiązany.

17 września 2021 r. wprowadzono w życie postanowienie z dnia 8 września 2021 r. dotyczące likwidacji Ministerstwa ds. Kobiet, a w jego miejsce powołano Ministerstwo Modlitwy i Przewodnictwa oraz Krzewienia Cnót i Zapobiegania Występkom (Ministry for the Propagation of Virtue and the Prevention of Vice)[15]. Dokonano także zmiany tablicy informacyjnej przed budynkiem. Funkcjonariusze nadzorujący zmianę rozpędzali zebrane kobiety, próbujące dostać się do budynku[16]. Trzy dni później talibowie w wydanym oświadczeniu zakazali kobietom i dziewczętom chodzić do szkoły i pracy, nakazując im pozostanie w domu. Pełniący funkcję burmistrza Kabulu Hamdullah Namony stwierdził, że praktycznie każde stanowisko urzędowe zostanie ponownie obsadzone przez mężczyzn. Wyjątkiem są stanowiska, które mogą być sprawowane jedynie przez kobiety. Wymieniono m.in. żeńskie role w zawodach wymagających wysokich kwalifikacji w dziedzinach technicznych oraz kobiety obsługujące toalety publiczne[17].

22 listopada 2021 r. Ministerstwo Krzewienia Cnót i Zapobiegania Występkom wydało osiem dyrektyw dotyczących tego, co może być transmitowane w telewizji. Zgodnie z tym wszystkie dramaty, telenowele i programy rozrywkowe z udziałem kobiet zostały zabronione. Ponadto wprowadzono wymóg noszenia przez prezenterki telewizyjne chusty w czasie transmisji. Z kolei mężczyzn zobowiązano do występowania w „odpowiednim odzieniu”[18].

Na początku grudnia 2021 r. wiceminister edukacji Abdul Hakim Hemat powiedział w wywiadzie dla BBC, że dziewczęta nie będą mogły uczęszczać do szkoły średniej, dopóki nie zostanie zatwierdzona „nowa polityka edukacyjna”. Wcześniej, 29 września 2021 r., Ministerstwo Edukacji wydało dokument zakazujący kobietom uczęszczania i nauczania na uniwersytecie w Kabulu[19]. Z kolei 21 grudnia 2021 r. dokonano nowelizacji postanowienia, rozszerzając je na obszar całego Afganistanu. Kobiety odtąd nie mogły uczęszczać do żadnej uczelni wyższej ani uniwersytetu na terenie Afganistanu, nie mogły też w nich nauczać[20].

26 grudnia 2021 r. Ministerstwo Krzewienia Cnót wydało dekret zakazujący kobietom przemieszczanie się bez opiekuna oraz przewożenia pasażerek bez hidżabu. Zgodnie z dokumentem kobiety podróżujące na odległość większą niż 72 km (45 mil) powinny być w towarzystwie męskiego członka rodziny, czyli mahrama. „Kobietom podróżującym na odległość większą niż 72 km (45 mil) nie należy proponować podwiezienia, jeśli nie towarzyszy im bliski członek rodziny” – powiedział Sadeq Akif Muhajir. Ponadto zgodnie z dokumentem każdy kierowca jest zobowiązany odmówić kobiecie bez chusty pomocy w transporcie[21]. Dwa dni później aktywistki zorganizowały w Kabulu protest z transparentami, domagając się poszanowania praw kobiet, pracy, edukacji i żywności. Była to reakcja na ustanowione ograniczenia względem Afganek. Protestujący próbowali wejść do budynku Ministerstwa Krzewienia Cnót, jednak talibskie siły bezpieczeństwa, oddając strzały ostrzegawcze w powietrze, rozproszyły tłum[22].

7 stycznia 2022 r. talibowie zakazali wstępu kobietom bez mahrama do kawiarni w afgańskiej prowincji Herat. Azizi Ur Rahman Al-Mohajer, reprezentant Ministerstwa Krzewienia Cnót w Heracie, powiedział, że od 7 stycznia zabronione jest obsługiwanie kobiet niebędących w towarzystwie mahrama. „Właściciele kawiarni są ostrzegani, że jeśli zostaną zgłoszone jakiekolwiek naruszenia instrukcji, zostaną oni postawieni przed sądem”. Ponadto kawiarnie mogą pozostać otwarte do godziny 21.30, gdyż według niego są miejscem dla większości zepsucia moralnego, które zwodzi młodzież w Heracie[23]. 16 stycznia 2022 r. po marszu w ramach protestu w Kabulu talibowie aresztowali dwie aktywistki – Tamanę Zaryabi Paryani i Parwanę Ibrahimkhel. Rzecznik rządu talibów Zabihullah Mujahid podczas wystąpienia w telewizji zaprzeczył, jakoby doszło do takiego incydentu. Jednocześnie stwierdził, że rząd w razie potrzeby będzie dokonywał aresztowań, ponieważ zamieszki zakłócają pokój i porządek[24]. Na realizację tych słów nie trzeba było długo czekać – już 3 lutego 2022 r. talibowie aresztowali kilka aktywistek i demonstrantów w czasie protestów w Kabulu i postawili przed sądem pod zarzutem zakłócania porządku i organizowania zamieszek[25].

2 marca 2022 r. wydano dokument zakazujący kobietom wstępu do ośrodków zdrowia bez mahrama, a szpitalom i klinikom zakazano leczenia kobiet z wszelkiego rodzaju dolegliwości, jeżeli pojawiły się bez mahrama[26]. 13 marca 2022 r. Ministerstwo Zdrowia Publicznego nakazało egzekwowanie segregacji płci w biurach. Zgodnie z nowymi ustaleniami kobiety zobowiązano do stosownego ubioru i posiadania osobnego biura. Dodatkowo podkreślono, że kobiety przychodzące do Ministerstwa Zdrowia Publicznego oraz innych ministerstw i departamentów muszą mieć na sobie hidżab[27].

21 marca 2022 r. talibowie zobowiązali się do ponownego otwarcia wszystkich szkół. Dwa dni później nastąpiło zamknięcie żeńskich placówek. „Całą zimę przygotowywałam się do ostatniej klasy liceum” — powiedziała jedna z uczennic z Kabulu. „Byłam przeszczęśliwa, kiedy wróciłam. 23 marca dyrektorka powiedziała, że właśnie dostała rozkaz odesłania uczniów do domu. Była zapłakana. Ciągle pytałyśmy: «Ale dlaczego?». Jeszcze przed przejęciem kontroli przez talibów naszymi nauczycielkami były kobiety. Byłyśmy w pełni zakryte zgodnie z tym, co talibowie wyznaczyli. Czułam, że niebo spada. To jest historia naszego życia, historia życia afgańskich kobiet”[28]. Już trzy dni po wydaniu decyzji o zakończeniu żeńskiej edukacji rozpoczęły się masowe protesty. Blisko 30 dziewczyn i kobiet zorganizowało protesty przed Ministerstwem Edukacji w Kabulu. Demonstrantki trzymały transparenty z napisem „Edukacja jest naszym podstawowym prawem, a nie planem politycznym” i skandowały: „Otworzyć szkoły! Sprawiedliwość, sprawiedliwość!”. Manifesty nie trwały długo, gdyż kobiety rozeszły się krótko po pojawieniu się pierwszych funkcjonariuszy[29].

27 marca 2021 r. talibowie wydali dokument zakazujący kobietom podróżowania za granicę bez uzasadnionego powodu. Nakazano afgańskim liniom lotniczym: krajowym i międzynarodowym, dogłębne sprawdzanie żeńskich dokumentów tożsamości, paszportów oraz wnikliwą kontrolę powodu wyjazdu za granicę. Ponadto z kobietą musi być obecny mahram[30].

29 kwietnia 2022 r. Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego wprowadziło segregację płciową w dwóch uniwersytetach i politechnikach w Kabulu. W wydanym rozporządzeniu podano, że dziewczęta będą mogły uczęszczać na zajęcia przez trzy pierwsze dni w tygodniu, a chłopcy w pozostałe trzy. Ponadto dla studentek wyznaczono osobne wejścia oraz zakazano wstępu do gabinetów i katedr profesorów[31].

5 maja 2022 r. rząd tymczasowy zaprzestał wydawania praw jazdy kobietom w Kabulu i innych prowincjach[32]. Dwa dni później wydano kolejne dwa postanowienia. Pierwsze zakazywało kobietom korzystania z transportu publicznego, jeżeli podróżują bez mahrama. Drugie stanowiło „rekomendację” odnośnie do ubioru w miejscu publicznym. Dekret wydany przez Ministerstwo Krzewienia Cnót nakazywał przestrzeganie islamskiej skromności i noszenie pełnego hidżabu. Zgodnie z nowymi przepisami kobiety, o ile nie są bardzo młode lub bardzo stare, muszą zakrywać całą twarz z wyjątkiem oczu[33]. 1 czerwca 2022 r. departament Ministerstwa Edukacji w prowincji Ghanzi nakazał wszystkim uczennicom szkół chodzącym od czwartej do szóstej klasy noszenie pełnych hidżabów i zakrywanie twarzy podczas dojazdów do szkoły, pod groźbą wydalenia[34]. 18 lipca 2022 r. talibowie nakazali kobietom zajmującym stanowiska w rządzie zrezygnować z pracy, a w ich miejsce przysłać swoich męskich krewnych. Decyzję uzasadniono tym, że obciążenie w miejscach pracy wzrosło i należy zatrudnić mężczyzn mogących poradzić sobie z taką ilością obowiązków. W zamian za to talibowie zobowiązali się do wypłacania wynagrodzeń kobietom[35].

15 sierpnia 2022 r. w rocznicę przejęcia władzy przez talibów w Kabulu zorganizowano demonstrację uliczną. Około 40 kobiet maszerowało przez centrum miasta w pobliżu Ministerstwa Edukacji, wykrzykując hasła: „15 sierpnia to czarny dzień” oraz „Domagamy się chleba, pracy i wolności”. Manifesty nie trwały długo, gdyż w przeciągu kilkudziesięciu minut na miejscu pojawiła się policja. Krótko po przybyciu funkcjonariusze zaczęli strzelać w powietrze. Użyto także przemocy fizycznej oraz dokonano licznych aresztowań[36].

23 sierpnia 2022 r. Ministerstwo Krzewienia Cnót ogłosiło zamiar powołania kobiecego departamentu – tzw. policji moralnej. Rzecznik ministerstwa Mohammad Sadiq Akif powiedział, że ten departament będzie prowadzić kobiety w dobrą stronę. Do tej pory policja moralna działa jako jednostka nadzorująca ubiór oraz zachowanie kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. W kilkudziesięciu przypadkach policjanci publicznie wymierzali kary cielesne kobietom niebędącym w towarzystwie mahrama. Ponadto organizowano kontrole ceremonii ślubnych oraz aresztowano kobiety pod zarzutem słuchania muzyki na weselach. Odtąd żeńska policja moralna ma „prowadzić kobiety” i „doradzać im noszenie hidżabu oraz burki”[37].

25 sierpnia 2022 r. rzecznik talibów wydał oświadczenie zakazujące kobietom chodzenia do parków, w których władze nie mogą zapewnić segregacji między mężczyznami i kobietami. Wcześniej w styczniu 2022 r. Ministerstwo Krzewienia Cnót określiło w dokumencie godziny, w których kobiety mogą chodzić po parkach, tak aby zachować segregację płci[38].

Na początku września 2022 r. cztery szkoły żeńskie w Gardez[39] oraz jedna w dystrykcie Samkani[40] zaczęły działać bez formalnego zezwolenia Ministerstwa Edukacji. Nie trwało to długo, gdyż 11 września 2022 r. talibowie wydali dekret nakazujący natychmiastowe zamknięcie placówek edukacyjnych. Tego samego dnia odbyła się krótka demonstracja. Kilkanaście uczennic, stojąc pod murami szkoły w Gardez, domagało się otwarcia placówki. Zbiorowisko rozeszło się po przybyciu funkcjonariuszy[41].

 26 września 2022 r. Ministerstwo Krzewienia Cnót i Zapobiegania Występkom ogłosiło nowe ograniczenia dla mediów w Kabulu. Kobietom występującym w programach telewizyjnych nakazano nosić nikaby, czyli chusty zasłaniające całą twarz, a nie tylko włosy. W przeciwnym razie nie będą mogły występować. „Oni wywierają na nas pośrednią presję, aby powstrzymać nas od prezentowania w telewizji” – powiedziała jedna z lokalnych dziennikarek w wywiadzie dla BBC. „Jak mogę czytać wiadomości z zakrytymi ustami? Nie wiem, co mam teraz zrobić – muszę pracować, jestem żywicielem rodziny” – dodała[42]. Menedżerowie ds. dystrybucji kanałów telewizyjnych w Kabulu przekazali BBC, że talibowie wysyłają swoich przedstawicieli do biur, aby skontrolować przestrzeganie nowo ustalonych reguł[43].

6 października 2022 r. talibowie przeprowadzili inspekcje szkół dla dziewcząt w prowincji Kandahar. Odesłano do domów setki uczennic, jako argument podając niedobór żeńskiej kadry pedagogicznej. Warto zaznaczyć, że zgodnie z oświadczeniem z dnia 29 kwietnia 2022 r. dziewczęta, które osiągnęły dojrzałość płciową, muszą być odseparowane od uczniów i nauczycieli płci męskiej. Ponadto tylko kobiety mogą nauczać dziewczynki[44]. Następnego dnia Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego opublikowało listę przedmiotów „zbyt trudnych dla studentek”. Stwierdzono, że kierunki studiów, takie jak geologia, ekonomia, inżynieria lądowa, dziennikarstwo czy medycyna weterynaryjna, są zbyt trudne, więc zostały usunięte z listy wyboru oraz uniemożliwiono przystąpienie przyszłym studentkom do egzaminu na te kierunki[45].

28 października 2022 r. w afgańskich media pojawiła się informacja, jakoby w nowej strukturze Komisji ds. Naruszeń Mediów usunięto mandat kobiecy. Wiceminister informacji i kultury Khairullah Said Wali Khairkhwa potwierdził tę informację. Dodał, że ze względu na rozwiązanie Ministerstwa ds. Kobiet i Niezależnej Komisji Praw Człowieka w Afganistanie ich obecność w ministerstwie nie jest konieczna[46]. 10 listopada 2022 r. talibowie zakazali kobietom korzystania z siłowni w całym Afganistanie. Rzecznik Ministerstwa Krzewienia Cnót powiedział, że zakaz wprowadzono, ponieważ ludzie ignorują nakazy dotyczące segregacji płciowej, a kobiety nie noszą wymaganego hidżabu. Ponadto Afganki mają również zakaz wstępu do parków, co stanowi nowelizację postanowienia z 25 sierpnia 2022 r. o wyznaczonych godzinach kobiecych spacerów. Tego samego dnia Mohammed Akef Mohajer w czasie wywiadu stwierdził, że talibowie w ciągu ostatnich 15 miesięcy „starali się na wszelkie sposoby”, aby uniknąć zamykania parków i siłowni dla kobiet, nakazując oddzielne dni tygodnia dla męskiego i żeńskiego dostępu lub wprowadzając segregację płci. „Ale niestety, rozkazów nie przestrzegano, a zasady były notorycznie naruszane i musieliśmy zamknąć parki oraz siłownie dla kobiet” – powiedział Mohajer[47].

21 listopada 2022 r. w mieście Taloqan w północno-wschodniej prowincji Tachar 19 osób – 10 mężczyzn i 9 kobiet – skazano na karę chłosty za cudzołóstwo i kradzież. Jest to pierwsze oficjalne potwierdzenie, że w Afganistanie wymierzane są kary cielesne od czasu przejęcia władzy przez talibów. Każdy ze skazanych otrzymał 39 batów. Chłosta odbyła się w obecności starszyzny, uczonych i mieszkańców w głównym meczecie miasta po zakończeniu modlitw[48]. Dwa dni później doszło do podobnej sytuacji. Dwanaście osób, w tym trzy kobiety, zostało poddanych karze chłosty na oczach tysięcy obserwujących na stadionie piłkarskim w Logar. Jak stwierdzono, grupa była winna „zbrodni moralnych”, w tym cudzołóstwa, rabunku i stosunków homoseksualnych[49].

20 grudnia 2022 r. talibowie wydali oświadczenie, w którym zakazali studentkom uczęszczania na uniwersytety w Afganistanie. Odtąd najwyższym poziomem wykształcenia dla afgańskich dziewcząt będzie ostatnia klasa szkoły podstawowej, czyli klasa szósta [50]. Dwa dni później Ministerstwo Edukacji wysłało oficjalne pismo do dyrekcji szkół we wszystkich prowincjach Afganistanu, informując, że nauka dziewcząt w szkołach i na kursach powyżej szóstej klasy jest zabroniona do odwołania[51]. Tego samego dnia w Kabulu doszło do protestów kobiet. Nagrania w mediach społecznościowych ukazywały około 20 Afganek ubranych w hidżaby, maszerujących ulicami Kabulu. Niosły transparenty i wykrzykiwały wolnościowe hasła. Z początku grupa planowała zebrać się pod uniwersytetem, jednak liczne służby bezpieczeństwa wysłane w to miejsce spacyfikowały manifesty. Aresztowano pięć kobiet i trzech dziennikarzy[52]. 25 grudnia 2022 r. grupa kobiet wyszła na ulice Heratu, protestując przeciwko zakazowi edukacji i postulując powrót kobiet do szkolnictwa. Nagrania opublikowane w mediach społecznościowych ukazywały uciekające kobiety oraz funkcjonariuszy używających armatek wodnych[53].

28 grudnia 2022 r. 37-letni Ismail Mashal[54] pojawił się w TOLOnews. W czasie swojego przemówienia na żywo okazał solidarność z protestującymi kobietami oraz potępił podejście talibów do edukacji w Afganistanie. „Edukacja jest albo oferowana wszystkim, albo nikomu” – powiedział: „Jeśli moja siostra i moja matka nie mogą się uczyć, to nie akceptuję tej edukacji” – dodał. W geście protestu w czasie wywiadu podarł on jeden ze swoich wcześniej pokazanych dyplomów. Stwierdził, że nie mają już one żadnego znaczenia, tak jak edukacja w Afganistanie[55]. Kilka tygodni później w ramach protestu chodził z drewnianym wózkiem po Kabulu i rozdawał książki edukacyjne. 2 lutego 2023 r. został zatrzymany przez talibskie służby bezpieczeństwa pod zarzutem podburzania tłumu i szerzenia propagandy[56].

8 marca 2023 r. w ramach Międzynarodowego Dnia Kobiet ONZ opublikowało dokument określający Afganistan jako najbardziej represyjny kraj w stosunku do kobiet na świecie. Stwierdzono w nim, że nowi przywódcy Afganistanu wykazali „ponadprzeciętne starania na wprowadzanie zasad i praw sprawiających, że większość Afganek jest zmuszona do pozostania w domach”. „Afganistan pod rządami talibów pozostaje najbardziej represyjnym krajem na świecie w zakresie praw kobiet” – powiedziała w oświadczeniu Roza Otunbajewa, przedstawicielka sekretarza generalnego ONZ i szefowa misji politycznej ONZ w Afganistanie. „Niepokojące było obserwowanie ich metodycznych, przemyślanych i systematycznych wysiłków, by wypchnąć afgańskie kobiety i dziewczęta ze sfery publicznej” – dodała[57].

Wnioski

Pogarszająca się sytuacja prawna kobiet w Afganistanie nie jest zaskoczeniem. Biorąc pod uwagę stosunek talibów do kobiet, można było spodziewać się powtórzenia historii. Od 15 sierpnia 2021 r. do marca 2023 r. odnotowano liczne protesty kobiet na obszarze całego Afganistanu, których skuteczność była jednak w dużej mierze znikoma. Same protesty sukcesywnie tłumiono, a ich ranga ograniczała się jedynie do symbolicznej walki o prawa. Zaskakujący jest jednak fakt małej liczby uczestników w demonstracjach. W większości przypadków liczyły one od kilku do kilkunastu osób. Jedynie nieliczne protesty rozrastały się do kilkudziesięciu, czasami setek protestujących. Prawdopodobnie głównym czynnikiem przemawiającym za biernością jest zastraszanie społeczeństwa oraz obawy o siebie i członków rodziny. Ci, którzy spróbowali swych sił w protestach, domagając się respektowania prawa oraz szacunku do kobiet, nierzadko doznawali przemocy i uświadamiali sobie swoją bezsilność. Siły bezpieczeństwa skutecznie tłumiły demonstracje, używając siły i innych środków. Po upływie zaledwie roku policja zaczęła dokonywać aresztowań protestujących kobiet i wymierzać publiczne chłosty. Mimo widocznego niezadowolenia społeczeństwa talibowie sukcesywnie odbierali podstawowe prawa kobietom – m.in. do wolności słowa, ubioru czy prawa do pracy. Z uwagi na to nie przewiduje się poprawy kwestii praw kobiet. Najprawdopodobniej talibowie będą dążyć do jak największego ograniczenia żeńskiej roli w społeczeństwie, wydając nowe dekrety i tłumiąc przejawy niezadowoleń społecznych.


[1] W wyniku wygranej w wojnie domowej zwycięscy talibowie w 1996 r. utworzyli Islamski Emirat Afganistanu. Ich rządy zakończyła interwencja NATO w 2001 r.

[2] B. Kennedy, Watch Afghan women on the streets of Kabul protest against the Taliban,„theweek.com”, 17.08.2021, https://theweek.com/world/1003824/watch-afghan-women-on-the-streets-of-kabul-protest-against-the-taliban, 18.02.2023.

[3] P. Bergen, The leader of the anti-Taliban resistance speaks out,„edition.cnn.com”, 1.09.2021, https://edition.cnn.com/2021/09/01/opinions/leader-anti-taliban-resistance-speaks-bergen/index.html, 20.02.2023.

[4] Watch: Afghan women hold street protest as Taliban fighters look on,„indianexpress.com”, 18.02.2021, https://indianexpress.com/article/world/watch-afghan-women-hold-protest-demanding-equal-rights-and-freedoms-following-taliban-takeover-7459142/, 17.02.2023.

[5] Herat jest trzecim co do wielkości miastem w Afganistanie. Znajduje się w zachodniej części kraju, Afganistan: Trzecie największe miasto wpada w ręce talibów,„rp.pl”, 13.08.2021, https://www.rp.pl/konflikty-zbrojne/art18708791-afganistan-trzecie-najwieksze-miasto-wpada-w-rece-talibow, 21.03.2023.

[6] A.M Latifi, Herat women protest against Taliban over right to work,„aljazeera.com”, 2.09.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/9/2/women-in-herat-protest-outside-governors, 22.02.2023.

[7] The latest news from Afghanistan. Afghanistan: Pentagon Says Working With Taliban Against ISIS-K Is ‘Possible’,„nytimes.com”, 2.09.2021, https://www.nytimes.com/live/2021/09/02/world/afghanistan-news#dont-be-afraid-women-chant-on-afghanistans-streets-in-protest-against-the-taliban, 27.02.2023.

[8] F. Abbasi, Afghan Women Protest Against Taliban Restrictions,„hrw.org”, 7.09.2021, https://www.hrw.org/news/2021/09/07/afghan-women-protest-against-taliban-restrictions, 19.02.2023.

[9] Miasto w północno-wschodnim Afganistanie, Fajzabad (Badachszan),https://pl.wikipedia.org/wiki/Fajzabad_(Badachszan), 21.03.2023.

[10] Y. Limaye, A. Thapar, Afghanistan: Women beaten for demanding their rights,„bbc.com”, 8.09.2021, https://www.bbc.com/news/world-asia-58491747, 20.02.2023.

[11] K. Joshi, Taliban’s New Education Min Says 'No PhD, Master’s Valuable, Mullahs & Taliban Greatest’,„republicworld.com”, 8.09.2021, https://www.republicworld.com/world-news/rest-of-the-world-news/talibans-new-education-min-says-no-phd-masters-valuable-mullahs-and-taliban-greatest.html, 25.02.2023.

[12] A.M. Makoii, P. Beaumont, P. Wintour, Taliban ban protests and slogans that don’t have their approval,„theguardian.com”, 8.09.2021, https://www.theguardian.com/world/2021/sep/08/taliban-ban-protests-and-slogans-that-dont-have-their-approval, 22.02.2023.

[13] M. Bunting, Taliban Ban Co-Educational Schooling And Enforce Strict Dress Codes For Women And Girls In Afghanistan,„theowp.org”, 15.09.2021, https://theowp.org/taliban-ban-co-educational-schooling-and-enforce-strict-dress-codes-for-women-and-girls-in-afghanistan/, 28.02.2023.

[14] E. Graham-Harrison, Taliban ban girls from secondary education in Afghanistan,„theguardian.com”, 17.09.2021, https://www.theguardian.com/world/2021/sep/17/taliban-ban-girls-from-secondary-education-in-afghanistanm, 3.03.2023.

[15] Określane także mianem Ministerstwa Krzewienia Cnót i Zapobiegania Występkom lub w wersji skróconej jako Ministerstwo Krzewienia Cnót.

[16] A. Pal, Taliban replaces women’s ministry with ministry of virtue and vice,„reuters.com”, 17.09.2021, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/taliban-replaces-womens-ministry-with-ministry-virtue-vice-2021-09-17/, 16.02.2023.

[17] Taliban tells women and girls to stay home from work and school,„cbsnews.com”, 20.09.2021, https://www.cbsnews.com/news/afghanistan-taliban-women-girls-work-school-sharia-rules/, 19.02.2023.

[18] E. Popalzai, Women banned from Afghan television dramas under new Taliban media rules,„edition.cnn.com”, 22.11.2021, https://edition.cnn.com/2021/11/22/asia/taliban-women-banned-tv-drama-afghanistan-intl/index.html, 17.02.2023.

[19] Afghanistan: Taliban confirm secondary school ban for girls,„bbc.co.uk”, 8.12.2021, https://www.bbc.co.uk/newsround/59576128, 1.03.2023.

[20] Afghanistan: Taliban ban women from universities amid condemnation,„bbc.com”, 21.12.2021, https://www.bbc.com/news/world-asia-64045497m, 19.02.2023.

[21] No long-distance travel for women without male relative: Taliban,„aljazeera.com”, 26.12.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/12/26/afghanistan-long-distance-travel-women-without-male-escort-taliban, 21.02.2023.

[22] A. Gul, Witnesses: Taliban Fire Warning Shots on Afghan Female Protesters,„voanews”, 28.12.2021, https://www.voanews.com/a/afghan-women-call-for-rights-to-education-work-/6372511.html, 23.02.2023.

[23] Taliban ban women from coffee shops,„gulftoday.ae”, 7.01.2022, https://www.gulftoday.ae/news/2022/01/07/taliban-bans-women-from-coffee-shops, 2.03.2023.

[24] Taliban warn against dissent, women’s rights activism,„france24”, 22.01.2022, https://www.france24.com/en/live-news/20220122-taliban-warn-against-dissent-women-s-rights-activism, 22.02.2023.

[25] Afghanistan: Taliban takes another women’s rights protester,„bbc.com”, 3.02.2022, https://www.bbc.com/news/world-asia-60239525, 19.02.2023.

[26] M. Stancati, E. Amiri, New Taliban Rules Impose Chaperones on Afghan Women,„wsj.com”, 25.03.2022, https://www.wsj.com/articles/new-taliban-rules-impose-chaperones-on-afghan-women-11648200600, 28.02.2023.

[27] مکتوب وزارت امر بالمعروف به وزارت صحت طالبان: دفاتر زنان از مردان جدا شوند, „da.azadiradio.com”, 13.03.2022, https://da.azadiradio.com/a/31750810.html, 3.03.2023.

[28] B. Ahmadi, A. Ebadi, Taliban’s Ban on Girls’ Education in Afghanistan,„usip.org”, 1.04.2022, https://www.usip.org/publications/2022/04/talibans-ban-girls-education-afghanistan, 17.02.2023.

[29] Afghan girls stage protest, demand Taliban reopen schools,„aljazeera.com”, 26.03.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/3/26/afghan-girls-protest-demanding-taliban-to-reopen-schools, 15.02.2023.

[30] Taliban ban women in Afghanistan from flying without male chaperone,„reuters.com”, 27.03.2022, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/afghanistans-taliban-ban-women-flying-without-male-chaperone-sources-2022-03-27/, 13.02.2023.

[31] S.K. Saif, Taliban splits university week for gender separation,„universityworldnews.com”, 29.04.2022, 6.03.2023.

[32] S. Dasgupta, Taliban regime stops issuing driving licences to women, reports say,„independent.co.uk”, 5.05.2022, https://www.independent.co.uk/asia/south-asia/taliban-driving-licence-afghan-women-b2072058.html, 17.02.2023.

[33] Taliban Orders Women to Cover Their Faces,„wsj.com”, 7.05.2022, https://www.wsj.com/articles/taliban-orders-women-to-cover-their-faces-11651934565, 3.03.2023.

[34] Taliban in Ghazni: Female Students from 4th Grade to 6th Must Cover Their Faces,„aopnews.com”, 01.06.2022, http://www.aopnews.com/taliban/taliban-in-ghazni-female-students-from-4th-grade-to-6th-must-cover-their-faces/, 2.03.2023.

[35] C. Mondeaux, Man’s work: Taliban direct women to send male relatives to take their jobs,„washingtonexaminer.com”, 18.07.2022, https://www.washingtonexaminer.com/news/mans-work-taliban-directs-women-send-male-relatives-for-their-jobs, 14.02.2023.

[36] L. O’Donnell, Taliban Mark a ‘Black Day’ for Afghanistan With More Violence Against Women,„foreignpolicy.com”, 15.08.2022, https://foreignpolicy.com/2022/08/15/afghanistan-taliban-women-one-year-anniversary-kabul-protest/, 19.02.2023.

[37] The Taliban Establishes Female Moral Police Department,„nimrokhmedia.com”, 23.08.2022, https://nimrokhmedia.com/en/2022/08/23/the-taliban-establishes-female-moral-police-department/, 24.02.2023.

[38] Banned From Public Parks And Bathhouses, Afghan Women Say Life Under Taliban Is Like A 'Prison’,„rferl.org”, 10.11.2022, https://www.rferl.org/a/afghanistan-taliban-women-banned-parks-bathhouses-prison/32124374.html, 16.02.2023.

[39] Miasto położone we wschodnim Afganistanie, na południe od Kabulu, Gardez, https://pl.wikipedia.org/wiki/Gardez, 21.03.2023.

[40] Dystrykt położony w prowincji Paktia w Afganistanie, Tsamkani District, https://en.wikipedia.org/wiki/Tsamkani_District, 21.03.2023.

[41] Taliban close girls’ schools in east Afghanistan after they had briefly opened,„abc.net.au”, 11.09.2022, https://www.abc.net.au/news/2022-09-11/taliban-close-girls-schools-in-east-that-had-briefly-opened/101428054, 22.02.2023.

[42] S. Fraser, Afghanistan’s female TV presenters must cover their faces, say Taliban,„bbc.com”, 19.05.2022, https://www.bbc.com/news/world-asia-61508072, 19.02.2023.

[43] Taliban Whips Out New Mandatory Mask Rule For Female Guests on TV,„“afintl.com”, 26.09.2022, https://www.afintl.com/en/202209260309, 15.02.2023.

[44] Taliban Inspects Girls’ Schools, Expels Hundreds Of Pubescent Students,„rferl.org”, 6.10.2022, https://www.rferl.org/a/afghanistan-taliban-inspects-girls-schools-expels-pubescents/32068471.html, 18.02.2023.

[45] A. Mukhtar, Taliban blocks women from college entrance exams in subjects deemed „too difficult”,„cbsnews.com”, 14.10.2022, https://www.cbsnews.com/news/taliban-blocks-women-college-entrance-exams-subjects-too-difficult/, 19.02.2023.

[46] M. Muwahed, Women Have No Seat on Media Violations Commission,„tolonews.com”, 28.10.2022, https://tolonews.com/node/180486, 25.02.2023.

[47] Taliban ban women from parks and gyms in Afghanistan,„nbcnews.com”, 10.11.2022, https://www.nbcnews.com/news/world/taliban-ban-women-parks-gyms-afghanistan-rcna56539, 19.02.2023.

[48] 19 people lashed in northeastern Afghanistan, official says,„nbcnews.com”, 21.11.2022, https://www.nbcnews.com/news/world/afghanistan-taliban-sharia-19-people-lashed-rcna58107, 23.02.2023.

[49] Three women among dozen publicly flogged in Afghanistan – Taliban official,„bbc.com”, 23.11.2022, https://www.bbc.com/news/world-asia-63736271, 23.02.2023.

[50] D. Hadid, ’The Taliban took our last hope’: College education is banned for women in Afghanistan,„npr.org”, 20.12.2022, https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2022/12/20/1144502320/the-taliban-took-our-last-hope-college-education-is-banned-for-women-in-afghanis, 27.02.2023.

[51] K. Fakhri, Taliban also ban girls from private educational centres,„zantimes.com”, 22.12.2022, https://zantimes.com/2022/12/22/taliban-also-ban-girls-from-private-educational-centres/, 3.03.2023.

[52] J. Gregory, A. Farzan, Afghanistan: Taliban arrest women protesting against university ban,„bbc.com”, 22.12.2022, https://www.bbc.com/news/world-asia-64065206, 15.02.2023.

[53] S. Akbarzai, S. Kakar, Taliban use water cannon on women protesting education order in Afghanistan,„edition.cnn.com”, 25.12.2022, https://edition.cnn.com/2022/12/25/middleeast/afghan-women-street-protest-taliban-education-intl-hnk/index.html, 2.03.2023.

[54] Afgański profesor, wykładowca i były dziennikarz. Zyskał uznanie na arenie międzynarodowej z uwagi na jawne okazanie poparcia dla roli kobiet w społeczeństwie i wygłoszenie sprzeciwu przeciwko talibom, Ismail Mashal: Family fears for outspoken professor in Taliban custody,„bbc.com”, 14.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-asia-64623868, 21.03.2023.

[55] ‘No place for education’: Afghan professor tears up diplomas on live TV – video,„theguardian.com”, 28.12.2022, https://www.theguardian.com/world/video/2022/dec/28/no-place-for-education-afghan-professor-tears-up-diplomas-on-live-tv-video, 8.03.2023.

[56] Taliban detains Afghan women’s education rights activist,„dw.com”, 2.03.2023, https://www.dw.com/en/taliban-detains-afghan-activist-who-ralied-for-womens-education-rights/a-64608445, 8.03.2023.

[57] R. Faiez, UN: Afghanistan is world’s most repressive country for women,„apnews.com”, 9.03.2023, https://apnews.com/article/taliban-afghanistan-women-rights-united-nations-591c39436d53f83e5a0c423c5e06891c, 9.03.2023.

Konflikt graniczny Kirgistan – Tadżykistan

Opracował: Mateusz Kabaciński, 26.09.2021 r.

Mapa 1. Kirgistan na mapie Azji Środkowej.

28 kwietnia 2021 r. wybuchł spór graniczny między Kirgistanem a Tadżykistanem. Konfrontacja rozpoczęła się wraz z próbą instalacji przez Tadżyków kamer w zakładzie wodociągowym w celu monitorowania dystrybucji wody. Strona kirgiska próbowała zlikwidować filary, na którym zostały one zamontowane, co doprowadziło do konfliktu zbrojnego. Zginęło łącznie ponad 50 obywateli Tadżykistanu i Kirgistanu, ponad 200 zostało rannych, a ok. 40 tys. cywilów zostało przesiedlonych. W obu krajach zniszczono domy, szkoły, liczne sklepy i przejścia graniczne[1]. Władze Kirgistanu oskarżyły Tadżykistan o niesprawiedliwą dystrybucję wody. Wiosną i latem, czyli w trudnym dla rolnictwa okresie, zużycie wody wzrasta aż dziesięciokrotnie, co nierzadko prowadzi do napięcia stosunków pomiędzy sąsiadami. Sytuację dodatkowo pogorszyła budowa większej liczby przygranicznych elektrowni wodnych, utrudniając jednocześnie regulację zaopatrzenia krajów w wodę[2].

Starcia rozpoczęły się 28 kwietnia, kiedy obywatele obu państw wzajemnie zaczęli obrzucać się kamieniami. Walki szybko przerodziły się w bitwę z użyciem ciężkiej broni, w tym karabinów maszynowych i moździerzy. Konflikt rozprzestrzenił się na całej długości granicy (972 km), gdy wojska tadżyckie przejęły kontrolę nad autostradą prowadzącą do Vorukh, enklawy Tadżykistanu całkowicie zamkniętej przez Kirgistan[3]. Jeszcze tego samego dnia ministrowie spraw zagranicznych Tadżykistanu i Kirgistanu zgodzili się na zawieszenie broni na granicy[4]. Pomimo tego jednak walki nie ustały – obie strony kontynuowały ofensywę przez następne dni, zanim doszło do bezpośredniego spotkania premierów obu krajów: Kohira Rasulzody (Tadżykistan) i Ulukbeka Maripowa (Kirgistan). 30 kwietnia Tadżykistan potwierdził decyzję o zawieszeniu broni w oświadczeniu opublikowanym przez państwową służbę informacyjną[5]. Dodatkowo Unia Europejska i szef Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) wezwali Kirgistan i Tadżykistan do przestrzegania zawieszenia broni. Peter Stano, główny rzecznik polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, zakomunikował, że obie strony powinny „podjąć wszelkie niezbędne kroki, aby uniknąć podobnego konfliktu w przyszłości”[6].

Zdjęcie 1. Biszkek – stolica Kirgistanu.

1 maja prezydent Kirgistanu Sadyr Japarow podpisał dekret ogłaszający dwudniową żałobę narodową ofiar przemocy, podczas której flagi narodowe zawieszono na połowie masztu w całym kraju i na jego misjach dyplomatycznych za granicą. Instytucje kultury, a także stacje telewizyjne i radiowe zostały poproszone o odwołanie imprez i programów rozrywkowych[7]. Tego samego dnia reporterzy RFE/RL (Radio Free Europe/Radio Liberty)[8] po kirgiskiej stronie granicy złożyli doniesienie o sporadycznych strzałach i siłach tadżyckich rzekomo blokujących drogę łączącą kirgiskie okręgi Batken i Leilek. Natomiast kirgiskie służby graniczne oświadczyły, że zarejestrowały tadżycki sprzęt wojskowy przemieszczający się w kierunku granicy po tym, jak ogłoszono zawieszenie broni pod koniec 29 kwietnia. Jednocześnie oskarżyły tadżyckie oddziały o ostrzelanie domów, które zostały ewakuowane w dzielnicy Leilek. Bobojon Gafurov, najwyższy urzędnik w tadżyckim dystrykcie graniczącym z dystryktem Leilek, zaprzeczył, by tadżyckie oddziały otworzyły ogień w tym rejonie i by jakiekolwiek drogi zostały zablokowane. Akbar Yusufi, dziennikarz RFE, potwierdził słowa urzędnika, mówiąc: „Wszystkie drogi są otwarte, nie ma przeszkód w ruchu”[9]. Od 4 maja zawieszenie broni między Kirgistanem a Tadżykistanem wydawało się utrzymywać. Także siły stacjonujące przy granicy potwierdziły doniesienia od stabilności i spokoju. Wyjątek stanowił przykry incydent zaistniały 9 lipca, w wyniku którego zginął jeden kirgiski żołnierz[10].

Przyczyn długoletniego sporu można doszukiwać się w historii obu krajów. Kirgistan i Tadżykistan, które są członkami Szanghajskiej Organizacji Współpracy i Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, zostały podbite przez Imperium Rosyjskie w XIX wieku. W latach dwudziestych XX w. Związek Sowiecki przeprowadził delimitację[11] wielu państw członkowskich – w tym Tadżykistanu i Kirgistanu, co doprowadziło do powstania enklaw. Oba kraje uzyskały niepodległość po upadku ZSRR w 1991 roku[12]. Od początku XXI wieku uzgodnione warunki dotyczące podziału wody były regularnie łamane. Kirgistan nadal wykazuje niechęć do przestrzegania tradycyjnego reżimu irygacyjnego, polegającego na zmniejszaniu pojemności zbiorników kaskady hydroelektrowni Dolnego Narynu. Przeciwnicy budowy elektrowni regularnie zakłócają również uzgodnione warunki dostaw energii[13]. W ciągu ostatnich 12 lat doszło do ponad 150 starć, z czego 30 miało miejsce w samym 2014 roku. Jednak liczba ofiar i skala zniszczeń w kwietniu 2021 roku oznaczały nasilenie przemocy i agresji w tym regionie[14].

Fakt, że zaangażowano oddziały tadżyckie znajdujące się z dala od pierwotnego miejsca starcia, wskazuje na celowość działań – podaje portal United States Institute of Peace. W porównaniu z poprzednimi konfliktami pojawia się pewna różnica. W mediach społecznościowych tzw. „wojna na memy” tym razem zaskakująco szybko się nasiliła. W bardziej kontrolowanych tadżyckich środkach masowego przekazu informacje były skąpe i nie podawano jednoznacznej liczby ofiar. Natomiast stosunkowo bardziej otwarte kirgiskie media podawały niejasne zestawienia liczb i sprzeczne fakty. Jednakże media społecznościowe „eksplodowały” mieszanką doniesień, tendencyjnych memów i patriotycznych tematów mających na celu zjednanie opinii publicznej. Bardziej przemyślane głosy mogły zostać zagłuszone przez ilość postów i sposób, w jaki platformy przetwarzają informacje. Podczas gdy walki w terenie wydają się być opanowane, „wojna memów” między społecznościami trwała długo po zawieszeniu broni[15].


[1] What drove the worst Kyrgyz-Tajik conflict in years?, „thethirdpole.net”, 28.05.2021, https://www.thethirdpole.net/en/regional-cooperation/climate-nationalism-unresolved-borders-and-the-pandemic-drove-kyrgyz-tajik-conflict/, 12.07.2021.

[2] Kyrgyzstan and Tajikistan conflict is a sign of water wars in Central Asia, „lansinginstitute.org”, 4.05.2021, https://lansinginstitute.org/2021/05/04/kyrgyzstan-and-tajikistan-conflict-triggers-water-wars-in-central-asia/, 12.07.2021.

[3] Deadly fighting on Kyrgyzstan-Tajikistan border kills at least 31, „bbc.com”, 30.04.2021, https://www.bbc.com/news/world-asia-56940011, 10.07.2021.

[4] Kyrgyzstan says ceasefire with Tajikistan holding after clashes, „aljazeera.com”, 2.05.2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/5/2/kyrgyzstan-says-ceasefire-with-tajikistan-holding-after-clashes, 10.07.2021.

[5] Kyrgyzstan says ceasefire with Tajikistan holding…

[6] Kyrgyz, Tajik Officials Reach Agreement On Troop Pullback, Truce After Deadly Border Clashes, „rferl.org”, 1.05.2021, https://www.rferl.org/a/kyrgyz-tajik-border-troop-pullback-deadly-clashes-ceasefire/31232855.html, 12.07.2021.

[7] Kyrgyz, Tajik Officials Reach Agreement On…

[8] Radio Wolna Europa.

[9] Kyrgyz, Tajik Officials Reach Agreement On…

[10] Kyrgyz border guard killed in shootout with Tajik forces, „timesofindia.indiatimes.com”, 9.07.2021,https://timesofindia.indiatimes.com/world/rest-of-world/kyrgyz-border-guard-killed-in-shootout-with-tajik-forces/articleshow/84260134.cms, 10.07.2021.

[11] Delimitacja – pojęcie z zakresu prawa międzynarodowego oznaczające ustalenie przebiegu granicy państwowej, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/delimitacja;3891568.html, 9.09.2021.

[12] I. Sikorskaya, A brief history of conflict in Kyrgyzstan, „peaceinsight.org”, 9.10.2015, https://www.peaceinsight.org/en/articles/a-brief-history-of-conflict-in-kyrgyzstan/?location=kyrgyzstan&theme=, 10.07.2021.

[13] Kyrgyzstan and Tajikistan conflict is a sign…

[14] What drove the worst Kyrgyz-Tajik conflict…

[15] G. Helf, Border Clash Between Kyrgyzstan and Tajikistan Risks Spinning Out of Control, „usip.org”, 4.05.2021, https://www.usip.org/publications/2021/05/border-clash-between-kyrgyzstan-and-tajikistan-risks-spinning-out-control, 10.07.2021.

Analiza wyborów w Nigerii

Opracował: Mateusz Kabaciński, 02.06.2023 r.

25 lutego 2023 r. w Nigerii odbyły się wybory prezydenckie i powszechne. Wyniki opublikowano we wczesnych godzinach porannych 1 marca 2023 r. Zwyciężył Bola Tinubu, którego poparło 36,61 proc. wyborców, co oznacza, że oddano na niego 8 794 726 głosów. Spośród 17 innych kandydatów ubiegających się o fotel prezydenta realnie zagrozić Tinbu mogli jedynie Atiku Abubakar – główny kandydat opozycji i były wiceprezydent, oraz Peter Obi – pretendent cieszący się popularnością wśród młodych wyborców. W wyniku głosowania otrzymali oni odpowiednio 6 984 520 i 6 101 533 głosów (29,07 proc. i 25,4 proc. poparcia). Długi czas oczekiwania na wyniki[1] spowodowały przede wszystkim trudności techniczne i problemy w sektorze bezpieczeństwa w niektórych prowincjach[2]. Pojawiły się także doniesienia o incydentach z użyciem broni palnej w niektórych lokalach wyborczych, gdzie wyborców zaatakowali uzbrojeni mężczyźni[3].

Tego samego dnia przeprowadzono również wybory do Senatu i Izby Reprezentantów, a w połowie marca – wybory gubernatorskie. Powyższe wątki zostaną przybliżone w dalszej części materiału.

Kim byli kandydaci?

Bola Tinubu to 70-letni reprezentant centrolewicowej partii rządzącej Kongres Wszystkich Postępowców (All Progressives Congress, APC), etniczny muzułmanin Joruba pochodzący z Lagos – południowo-zachodniej prowincji Nigerii. Wcześniej pełnił funkcję gubernatora tego regionu[4]. Określany przez swoich zwolenników mianem „Jagaban”[5], Tinubu w czasie kampanii opowiadał się za zwiększeniem poziomu bezpieczeństwa w kraju i poprawieniem infrastruktury. Obiecał również rozwiązać kwestię rosnącego długu publicznego[6].

Atiku Abubakar to natomiast 76-letni muzułmanin z grupy etnicznej Fulani, reprezentujący opozycyjną Ludową Partię Demokratyczną (People’s Democratic Party, PDP). Pełnił funkcję wiceprezydenta kraju w latach 1999–2007. W kampanii wyborczej startował pod hasłem „Moje porozumienie z Nigerią”. Zapowiedział jedność, pokój i poprawę sytuacji gospodarczej kraju. O fotel prezydenta ubiegał się po raz szósty[7].

Peter Obi reprezentuje Partię Pracy (Labour Party, LP), która cieszy się mniejszą popularnością wśród ogółu społeczeństwa, ale większą ze strony młodych. Spośród innych kandydatów wyróżnia się stosunkowo młodym wiekiem, ma bowiem 61 lat. Jest chrześcijaninem, należącym do grupy etnicznej z południowego wschodu Igbo. Przed rozpoczęciem działalności politycznej był gubernatorem stanu Anambra. W czasie swojej kampanii wyborczej proklamował m.in. odbudowę kraju poprzez rozwiązanie problemów braku bezpieczeństwa i zmniejszenie bezrobocia[8].

Komisja wyborcza

Na straży wyborów w Nigerii stoi Niezależna Państwowa Komisja Wyborcza (Independent National Electoral Commission, INEC) – instytucja powołana na mocy konstytucji, mająca za zadanie przeprowadzanie i nadzorowanie wyborów w kraju na urząd prezydenta, wiceprezydenta, członków izb państwowych, gubernatorów, ich zastępców oraz członków Senatu i Izby Reprezentantów[9].

Z danych INEC wynika, że w tegorocznych wyborach zarejestrowano 93 469 008 wyborców, a około 87 mln otrzymało Stałą Kartę Wyborczą (Pernament Voters Card, PVC) – dokument uprawniający do udziału w głosowaniu. Wśród nich 52,5 proc. stanowili mężczyźni, a 47,5 proc. – kobiety. Struktura wiekowa głosujących przedstawia się następująco:

  • 39,65 proc. zarejestrowanych wyborców mieści się w przedziale wiekowym od 18 do 34 lat,
  • 35,75 proc. to osoby w wieku od 35 do 49 lat,
  • 18,94 proc. to osoby w wieku od 50 do 69 lat,
  • 5,66 proc. to osoby w wieku 70 lat i więcej[10].

Komisja podała, że frekwencja wyborcza w poprzednich latach, tj. w 2015 i 2019 r., wynosiła od 30 do 35 proc. W tegorocznych wyborach była ona jeszcze niższa, gdyż swój głos oddało około 24,9 mln Nigeryjczyków, co stanowiło zaledwie 29 proc. ogólnej liczby zarejestrowanych wyborców[11].

Nowa technologia

Tegoroczne wybory znacząco różniły się od pozostałych ze względu na zastosowanie nowego sprzętu i technologii. Podczas głosowania wykorzystano bowiem Bimodalny System Akredytacji Wyborców (Bimodal Voter Accreditation System, BVAS) – dwumodalny system rozpoznawania twarzy i odcisków palców, mający poprawić przejrzystość wyborów oraz utrudnić próby fałszowania procesu.

Wraz z BVAS funkcjonuje również IReV (INEC Result Viewing), czyli portal przeglądania wyników. Ma on taką samą rolę co BVAS, jednak działa na innej zasadzie. BVAS jest systemem pobierającym dane, natomiast IReV je odczytuje, kataloguje, a następnie przesyła do centrali INEC. Po weryfikacji wyniki publikowane są na oficjalnej platformie INEC[12]. BVAS przetestowano w wyborach uzupełniających w 2021 i 2022 r., z których ostatnie to wybory na gubernatorów Ekiti i Osun[13].

Według BBC w poprzednich dwóch wyborach zwycięzcę ogłaszano najwcześniej trzeciego dnia po głosowaniu. W tegorocznych wyborach wprowadzono elektroniczny system przekazywania wyników, co skłoniło wielu obywateli do oczekiwania szybszego ogłoszenia rezultatów. Początkowo system miał zwiększyć przejrzystość i zapobiec manipulacjom, umożliwiając publikację cyfrowej wersji wyników na stronie internetowej komisji wyborczej. Jednak wielu wyborców skarżyło się na to, że urzędnicy wyborczy odmawiali przesłania wyników z lokalnych miejsc głosowania, tak jak powinni. Z kolei urzędnicy twierdzili, że w niektórych miejscach nie mieli dostępu do internetu, co uniemożliwiało im przesłanie wyników. W niektórych sytuacjach wyborcy sami udostępniali więc swoje telefony komórkowe urzędnikom, aby ci mogli przekazać konieczne informacje. Ponadto pojawiły się doniesienia o zakłóceniach w centrach INEC w niektórych stanach[14].

26 lutego 2023 r. afrykańska organizacja non profit YAIGA Africa poinformowała, że system BVAS, mimo niewielkich usterek, działał poprawnie w 88 proc. z łącznej liczby 176 606 lokali wyborczych. W 93 proc. lokali przestrzegano procedur wyborczych i dodatkowych ustaleń dotyczących procesu wyborczego, a dane zarejestrowanych wyborców systematycznie sprawdzano w rejestrze. W ponad 9 proc. lokali wyborczych pracowników określono jako „nieprofesjonalnych” i „stronniczych”. Natomiast w 5 proc. lokali nie dochowano tajności głosowania ze względu na brak kabin wyborczych[15].

Jak działa proces wyborczy?

W procesie wyborczym wyróżnia się następujące etapy: etap przedwyborczy, prawybory, nominacje i kampanię.

  1. Etap przedwyborczy – obejmuje prezentowanie przez kandydatów partii politycznych manifestów. Na tym etapie oczekuje się, że wszyscy uprawnieni do głosowania obywatele zarejestrują się w bazie INEC. Ponadto komisja ogłasza datę wyborów, aby proces mógł się rozpocząć.
  2. Prawybory – na tym etapie przebiega elekcja wewnątrzpartyjna. Kandydaci przechodzą wewnętrzną weryfikację. Na jej podstawie przeprowadza się nominację.
  3. Nominacje – każda partia polityczna nominuje kandydata, który będzie reprezentować ją w czasie wyborów. Musi on spełniać podstawowe wymagania określone w akcie wyborczym, konstytucji krajowej i wytycznych INEC.
  4. Kampania – na tym etapie partie polityczne i ich nominowany kandydat prowadzą szeroką kampanię na rzecz poparcia i głosów społeczeństwa w ramach harmonogramu, który podaje komisja. Kampania może być prowadzona w sposób tradycyjny (plakaty, ulotki) oraz za pomocą mediów społecznościowych[16].

Jak wygląda głosowanie?

Przed udaniem się do lokalu wyborczego należy sprawdzić, w którym z nich jesteśmy zarejestrowani. Po przybyciu urzędnik INEC sprawdza nasze dane przy użyciu systemu BVAS. Potwierdza tym samym naszą przynależność do danego lokalu wyborczego oraz autentyczność PVC. Następnie urzędnik prosi nas o przyłożenie palca do czytnika, aby zweryfikować nasze dane biometryczne. Kolejnym krokiem jest sprawdzenie, czy dane znajdują się w Rejestrze Wyborców. Jeśli nie, zostajemy poproszeni o opuszczenie lokalu bez zakłócania porządku. Jeśli wszystko przebiega pomyślnie, zostajemy dopuszczeni do głosowania. Urzędnik stempluje, podpisuje i zatwierdza naszą kartę do głosowania, a my powinniśmy sprawdzić, czy zostało to wykonane poprawnie, jeżeli bowiem podpis, pieczęć i zatwierdzenie na karcie są niekompletne, karta staje się nieważna. Następnie otrzymujemy kartę do głosowania, zawiniętą w rulon z zadrukowaną stroną wewnątrz. Przechodzimy do kabiny głosowania, gdzie barwimy palec tuszem i zaznaczamy pole partii, której kandydatowi dajemy swój głos. Po oddaniu głosu kartę należy zwinąć i spłaszczyć w określony sposób, a następnie wrzucić do urny. Ten ostatni krok odbywa się publicznie, na oczach innych obecnych głosujących. Następnie opuszczamy lokal i oczekujemy na ogłoszenie wyników, co następuje po zliczeniu głosów i rozstrzygnięciu[17].

Aby wygrać wybory na stanowisko prezydenta, kandydat musi otrzymać największą liczbę głosów oddanych w całym kraju oraz co najmniej jedną czwartą głosów w minimum 24 z 36 stanów kraju. Jeśli pierwsza tura nie wyłoni zwycięzcy, dwóch najlepszych kandydatów zmierzy się w drugiej turze. Zgodnie z konstytucją druga tura musi odbyć się w ciągu 21 dni od ogłoszenia wyników pierwszej[18].

Reakcje powyborcze

Krótko po ogłoszeniu oficjalnych wyników wyborów prezydenckich partie opozycyjne zaczęły formułować przesłanki, jakoby wybory miały zostać sfałszowane. Datti-Baba Ahmad, kandydat partii na wiceprezydenta reprezentujący LP, powiedział: „Wygraliśmy te wybory jako Partia Pracy, zamierzamy ubiegać się o nasz mandat”. Zdaniem Samsona Itodo – szefa YIAGA Africa – istnieją poważne obawy dotyczące procesu wyborczego. Główne problemy, takie jak przemoc i problemy techniczne, osłabiły zaufanie społeczne do procesu wyborczego. Powiedział on także, że największe partie opozycyjne wspólnie skrytykowały wyniki wyborcze, twierdząc, że je sfałszowano i zmanipulowano. Rzecznik kampanii prezydenckiej Partii Pracy Ndi Kato w jednym z oświadczeń stwierdził: „Jesteśmy buntowniczy. Wybory zostały sfałszowane”[19]. Organizacja Narodów Zjednoczonych wezwała wszystkie zainteresowane strony do zachowania spokoju podczas zakończenia procesu wyborczego[20].

Z czym mierzą się Nigeryjczycy?

Głównymi zagadnieniami, na które zwracali uwagę głosujący Nigeryjczycy, były kwestie bezpieczeństwa i problemy gospodarcze. Aktualnym wyzwaniem ekonomicznym jest tzw. kryzys gotówkowy, wywołany decyzją byłego prezydenta Muhammadu Buhariego o wprowadzeniu nowych banknotów naira (₦) krótko przed wyborami. Bank Centralny Nigerii w październiku 2022 r. ogłosił rozpoczęcie przeprojektowywania banknotów o nominale 200 ₦ (43 centy amerykańskie), 500 ₦ (1,08 USD) oraz 1000 ₦ (2, 17 USD) w celu zwalczania inflacji i finansowych fałszerstw. Spowodowało to konieczność wymiany starych banknotów, jednak zdobycie nowych okazało się trudniejsze niż zakładano[21]. Doprowadziło też do długich kolejek przed bankami i protestów w niektórych regionach kraju. Zmiana ta wpłynęła paradoksalnie na wzrost cen żywności i podniesienie inflacji. Wzrósł również dług publiczny który osiągnął 220 mld USD. W celu złagodzenia kryzysu Buhari przedłużył możliwość używania starych banknotów jako prawnego środka płatniczego do 10 kwietnia 2023 r.[22]

Innym wyzwaniem są oszustwa wyborcze i niepokoje społeczne. Na przestrzeni ostatnich lat w Nigerii odnotowano liczne przypadki przekupstwa i kupowania głosów. W odpowiedzi na to INEC wprowadziła zakaz używania telefonów komórkowych w lokalach wyborczych w celu powstrzymania nielegalnych praktyk. W przeszłości wyborcy często fotografowali swoje karty wyborcze jako dowód otrzymania zapłaty za oddanie głosu na odpowiedniego kandydata[23]. W tym roku również doszło do próby przekupstwa. Pod koniec lutego 2023 r. członek Izby Reprezentantów Chinyere Igwe został aresztowany pod zarzutem prania brudnych pieniędzy. W jego samochodzie znaleziono stos pieniędzy o łącznej wartości 498 100 USD oraz listę osób, którym miał je przekazać[24].

W przeciwieństwie do poprzednich wyborów każdy z 18 kandydatów na prezydenta w tym roku podpisał porozumienie, zobowiązujące partie polityczne, kandydatów i ich zwolenników do wyrażania swojego niezadowolenia z wyników w sposób legalny i zgodny z konstytucją, unikając przy tym przemocy. Miało to na celu zapewnienie przeprowadzenia wolnych, uczciwych i uczciwych wyborów oraz uniknięcie niepokojów społecznych po ogłoszeniu wyników. Nigeryjska armia i policja również zadeklarowały zapewnienie bezpieczeństwa podczas wyborów[25].

Wybory parlamentarne

25 lutego 2023 r. wraz z wyborami prezydenckimi odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Zgromadzenie Narodowe w Nigerii jest dwuizbowym parlamentem federalnym, złożonym z Izby Reprezentantów i Senatu. Obie izby wybierane są na czteroletnie kadencje. Pierwsza z nich liczy 360 członków[26], w skład drugiej zaś wchodzi 109 senatorów[27]. Obie izby wybierane są w jednomandatowych okręgach wyborczych, z zastosowaniem ordynacji większościowej. Zasadnicza różnica między izbami polega na odmiennym sposobie rozdziału mandatów między poszczególne stany Nigerii. W Izbie Reprezentantów liczebność delegacji stanu ustala się proporcjonalnie do jego ludności. Z kolei w Senacie każdy stan ma trzech przedstawicieli, niezależnie od swojej wielkości. Dodatkowo jeden senator wybierany jest w okręgu federalnym (stołecznym)[28]. W tegorocznych wyborach parlamentarnych wzięło udział 18 partii politycznych, a spośród nich 1101 kandydatów do Senatu oraz 3122 kandydatów do Izby Reprezentantów[29]. Wyniki ogłoszono 7 marca 2023 r. Osiem partii weszło do Izby Reprezentantów, a siedem do Senatu[30]. Były to:

  1. All Progressives Congress, APC – to partia utworzona 6 lutego 2013 r. jako połączenie największych partii opozycyjnych w Nigerii: Action Congress of Nigeria, All Progressives Grand Alliance (frakcja), All Nigeria Peoples Party i Congress for Progressive Change. Partia doszła do władzy po zwycięstwie je kandydata – Muhammadu Buhariego – w wyborach prezydenckich w 2015 r. Jej siedziba znajduje się w stolicy Nigerii – Abudży. W kwestiach ekonomicznych APC jest partią powszechnie uważaną za sprzyjającą polityce gospodarczej opartej na zasadach kontrolowanego rynku. Natomiast w kwestiach społecznych partia opowiada się za socjaldemokracją i antyklasowością. Przewodniczącym APC jest Abdullahi Adamu[31].
  2. People’s Democratic Party, PDP – jedna z dwóch głównych partii politycznych funkcjonujących w Nigerii obok APC, założona w 1998 r. PDP ma neoliberalne stanowisko w swojej polityce gospodarczej i utrzymuje konserwatywne stanowisko w niektórych kwestiach społecznych, takich jak np. stosunki osób tej samej płci, zwykle powołując się na argumenty moralności i religijności[32]. W kwestiach ekonomicznych opowiada się za polityką wolnorynkową wspierającą liberalizm gospodarczy i ograniczone regulacje rządowe. Przewodniczącym partii jest Umar Illiya[33].
  3. Labour Party, LP – nigeryjska socjaldemokratyczna partia polityczna. Powstała w 2002 r. jako Partia na rzecz Socjaldemokracji (PSD), a rok później zmieniono jej nazwę na Labour Party (LP). LP ma na celu promowanie i obronę socjaldemokratycznych zasad i ideałów dla osiągnięcia sprawiedliwości społecznej, postępu i jedności. Ugrupowanie cieszy się większym zainteresowaniem młodszej części nigeryjskiego społeczeństwa. Przewodniczącym LP jest Julius Abure[34].
  4. New Nigeria Peoples Party, NNPP – informacje na temat tej partii są bardzo ograniczone. W czasie ogłoszenia wyników wyborów z 2023 r. INEC podała, że partia NNPP uzyskała 1 496 687 głosów, a jej przedstawicielem był Rabiu Kwankwaso. Ponadto jej pozycję polityczną określono jako synkretyczną lub tzw. catch-all. Oznacza to, że partia łączy w sobie elementy zarówno lewicy, jak i prawicy[35]. Ideologia polityczna nie została określona.
  5. Social Democratic Party, SDP – centrolewicowa partia polityczna, utworzona w grudniu 1989 r. wraz z The National Republican Convention (NPC) przez byłego prezydenta Ibrahima Babangidę jako część projektu[36] demokratycznego[37].
  6. The Young Progressive Party, YPP – socjaldemokratyczna partia polityczna, konkurent dla APC i PDP. Początkowo działająca od 2016 r. jako stowarzyszenie polityczne. Rok później, 7 czerwca, po spełnieniu wszystkich wymogów formalnych, oficjalnie przekształciła się w partię polityczną[38].
  7. All Progressives Grand Alliance, APGA – nigeryjska partia opozycyjna utworzona w 2003 r. W tym samym roku wzięła udział w wyborach parlamentarnych i zdobyła 1,4 proc. głosów oraz 2 z 360 miejsc w Izbie Reprezentantów, ale bez miejsc w Senacie. W ramach ideologii partii określonej w manifeście wyróżnić można: federalizm, pluralizm, panafrykanizm, nacjonalizm oraz progresywizm[39].
  8. African Democratic Congress, ADC – nigeryjska partia polityczna utworzona w 2005 r., początkowo pod nazwą Alliance for Democratic Change (ADC). Partia w swoim manifeście opowiada się za silną władzą państwową oraz poprawieniem warunków życia wszystkich Nigeryjczyków. Przewodniczącym partii od 2022 r. jest Ralph Nwosu[40].

Senat (109 miejsc)

Wykres 1. Wykres kołowy z podziałem liczby miejsc w Senacie, opracowanie własne na podstawie: FULL LIST: INEC releases names of 109 senators-elect, „Vanguard”, 7.03.2023, https://www.vanguardngr.com/2023/03/full-list-inec-releases-names-of-109-senators-elect/, 18.03.2023.

Izba Reprezentantów (360 miejsc)

Wykres 2. Wykres kołowy z podziałem liczby miejsc w Izbie Reprezentantów, opracowanie własne na podstawie: E. Taiwo, FULL LIST: INEC releases names of 358 Reps-elect members, „Vanguard”, 7.03.2023, https://www.vanguardngr.com/2023/03/full-list-inec-releases-names-of-358-reps-elect-members/, 18.03.2023.

Wybory gubernatorskie

Wybory gubernatorskie odbyły się 18 marca 2023 r. Pierwotnie miały zostać przeprowadzone tydzień wcześniej, jednak 9 marca INEC wydała oficjalne oświadczenie informujące o zmianie terminu[41]. Elekcja odbyła się w 28 z 36 stanów. Wzięło w niej udział 400 kandydatów z 4 partii. Wyniki, ogłoszone 23 marca 2023 r.[42], przedstawiały się następująco:

  1. APC wygrał w 16 stanach,
  2. PDP wygrała w 10 stanach,
  3. NNPP wygrała w stanie Kano (1 019 602 głosy),
  4. LP wygrała w stanie Abia (175 464 głosów)[43].

W ośmiu stanach wybory gubernatorskie odbędą się w innym terminie:

  • Ekiti: Wybory gubernatorskie przeprowadzono w czerwcu 2022 r. Kolejna tura wyborów odbędzie się dopiero pod koniec czteroletniej kadencji obecnego gubernatora.
  • Osun: Podobnie jak w Ekti, wybory gubernatorskie przeprowadzono w lipcu 2022 r. Następne zaplanowano na 2026 r.
  • Bayelsa: Wybory odbędą się 11 listopada 2023 r. Ma to związek z opóźnieniem wydania orzeczenia sądowego i mianowaniem obecnego gubernatora w listopadzie 2019 r.
  • Edo: Wybory gubernatorskie mają się odbyć we wrześniu 2024 r., ponieważ obecny gubernator uzyskał reelekcję 19 września 2020 r.
  • Imo: W 2019 r. orzeczeniem sądu zdyskwalifikowano zwycięzcę tamtejszych wyborów – Emekę Ihedioha. W jego miejsce powołało Hope Uzodinma, który objął stanowisko gubernatora w 2020 r. Następne wybory zaplanowano pod koniec 2023 r.
  •  Kogi: Podobnie jak w stanach Imo i Bayelsa, wybory gubernatorskie odbędą się w listopadzie 2023 r.
  • Anambra: Wybory na gubernatora w Anambrze odbyły się 6 listopada 2021 r. Kolejne zostaną przeprowadzone w listopadzie 2025 r.
  • Ondo: Obecny gubernator Rotimi Akeredolu trzy lata temu uzyskał reelekcję. Ponowne wybory na gubernatora odbędą się w październiku 2024 r.[44]

Podsumowanie

Wybory w Nigerii przebiegły w spokojnej atmosferze, co stanowi pozytywny aspekt tego demokratycznego procesu. Narodowa Komisja Wyborcza Nigerii (INEC) dysponowała wysokim budżetem, co umożliwiło sprawną realizację zarówno wyborów prezydenckich, parlamentarnych, jak i gubernatorskich.

Warto zauważyć, że zastosowano sprawdzoną technologię BVAS, która odnotowała wysoki procent funkcjonalności, przyczyniając się do podwyższenia przejrzystości i uczciwości wyborów. Ponadto podpisane porozumienie zobowiązywało partie polityczne, kandydatów i ich zwolenników do wyrażania swojego niezadowolenia z wyników w sposób legalny i zgodny z konstytucją, unikając przy tym przemocy.

Jednak wybory spotkały się z kilkoma negatywnymi aspektami. Frekwencja wyborcza wyniosła poniżej 30 proc., co jest niepokojącym zjawiskiem i może świadczyć o ograniczonym zaufaniu lub apatii wyborczej wśród mieszkańców Nigerii. Pojawiły się również doniesienia o incydentach z użyciem broni palnej w niektórych lokalach wyborczych, co podkreśla istniejące wyzwania związane z zapewnieniem pełnego bezpieczeństwa podczas procesu wyborczego.

Aktualnie Nigeryjczycy mierzą się również z negatywnymi aspektami, takimi jak próby oszustw wyborczych oraz tzw. kryzys gotówkowy. Przypadki prób manipulacji wynikami wyborów stanowią poważne zagrożenie dla demokratycznego procesu i wymagają skutecznych działań w celu ich zwalczania. Ponadto kryzys gotówkowy oznacza trudności finansowe i braki w dostępie do środków płatniczych, co ma negatywny wpływ na codzienne życie Nigeryjczyków.

Podsumowując, wybory w Nigerii odbyły się w spokojnej atmosferze, z wykorzystaniem zaawansowanej technologię, a podpisane porozumienie miało na celu zapewnienie uczciwości procesu wyborczego. Niemniej niska frekwencja, incydenty z użyciem broni oraz wyzwania związane z próbami oszustw wyborczych i kryzysem gotówkowym stanowią aktualne wyzwania, które muszą zostać skutecznie rozwiązane dla dalszego rozwoju demokracji w Nigerii.    


[1] Zwykle wyniki publikowano po upływie dwóch do trzech dni. W tym roku zrobiono to dopiero po pięciu dniach – 1 marca, około 3 w nocy.

[2] C. Macaulay, Nigeria elections 2023: What you need to know, „BBC”, 26.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64187170, 26.02.2023.

[3] N. Orjinmo, J. Winter, Nigeria election results 2023: Bola Tinubu takes strong lead over Atiku Abubakar and Peter Obi, „BBC”, 1.03.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64805024,3.03.2023.

[4] Bola Tinbu był dobrze oceniany jako gubernator stanu Lagos. Niejednokrotnie używał tego argumentu w czasie rozmów na wizji. Jednak ciągną się za nim oskarżenia o unikanie płatności podatków. Co więcej, FBI również zainteresowało się jego osobą, podejrzewając go o pranie brudnych pieniędzy pochodzących z przemytu narkotyków. Sprawę zakończono grzywną w wysokości 450 tysięcy dolarów. Por.: B. Akinloye, We don’t have criminal case against Atiku – US, „Punchng”, 20.11.2016, https://punchng.com/dont-criminal-case-atiku-us/, 16.02.2023.

[5] W języku hausa (używanego w kilku krajach afrykańskich, m.in. w Nigerii, Nigrze i innych) słowo „jagaban” oznacza przywódcę; Jagaban, „Nigeriandictionary”, https://nigeriandictionary.com/jagaban, 1.03.2023.

[6] N. Orjinmo, Bola Tinubu – the 'godfather’ who has been sworn in as Nigeria’s president, „BBC”, 29.05.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-61732548, 31.05.2023.

[7] C. Krippahl, Nigeria election 2023: Who are the presidential candidates?, „DW”, 24.02.2023, https://www.dw.com/en/nigeria-election-2023-who-are-the-presidential-candidates/a-64766561, 2.03.2023.

[8] J. Bwala, E. Ogao, M. Winsor, Nigeria presidential election 2023: Who are the main candidates and what are the key issues?, „ABCNews”, 25.01.2023, https://abcnews.go.com/International/nigeria-presidential-election-2023-main-candidates-key-issues/story?id=97411314, 3.03.2023.

[9] Instytucja jest również dobrze dofinansowana. Na tegoroczne wybory przeznaczono 2 mld dolarów, aby pokryć koszty związane z elekcją, liczeniem głosów oraz funkcjonowaniem INEC; I. Hassan, A. Obe, Nigeria: Trust and turnout define 2023 elections, „Chathamhouse”, 31.03.2023,https://www.chathamhouse.org/2023/03/nigeria-trust-and-turnout-define-2023-elections, 6.05.2023.

[10] Elections in Nigeria: 2023 General Elections, „IFES”, https://www.ifes.org/tools-resources/election-snapshots/elections-nigeria-2023-general-elections, 1.03.2023.

[11] H. Mohamed, E. Melimopoulos, V. Pietromarchi, Nigeria 2023 election: Bola Tinubu declared winner, „Al Jazeera”, 1.03.2023, https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2023/3/1/nigeria-election-results-live-tinubu-declared-winner, 4.03.2023.

[12] I. Hassan, A. Obe, Nigeria: Trust and turnout…

[13] T. Olasoji, How will voting be conducted in Nigeria?, „QZ”, 24.02.2023, https://qz.com/how-will-voting-be-conducted-in-nigeria-1850153932, 2.03.2023.

[14] N. Orjinmo, Nigeria election results 2023: Opposition PDP and Labour Party accuse APC and Inec, „BBC”, 27.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64783411, 28.02.2023.

[15] W. Musa, Despite glitches, YIAGA Africa scores BVAS over 80%, „The Guardian”, 26.02.2023, https://guardian.ng/news/despite-glitches-yiaga-africa-scores-bvas-over-80/, 2.03.2023.

[16] What to Know About Nigeria’s Election, „VOA News”, 25.02.2023, https://www.voanews.com/a/what-to-know-about-nigeria-s-election/6978758.html, 10.03.2023.

[17] J. Ajani, Voting guide to Nigerians: How BVAS works, „Vanguardngr”, 25.02.2023, https://www.vanguardngr.com/2023/02/voting-guide-to-nigerians-how-bvas-works/, 1.03.2023.

[18] How to poll 93 million voters – the challenge of pulling off Nigeria’s presidential elections, „The Conversation”, 16.02.2023, https://theconversation.com/how-to-poll-93-million-voters-the-challenge-of-pulling-off-nigerias-presidential-elections-199761, 23.02.2023.

[19] S. Busari, N. Princewill, B. Feleke, L. Madowo, J. Yeung, Opposition vows challenge as Tinubu wins Nigerian presidency, 2.03.2023, https://edition.cnn.com/2023/02/28/africa/nigeria-presidential-election-result-intl-hnk/index.html, 8.03.2023.

[20] Ibidem.

[21] Warto zaznaczyć, że około 40 proc. Nigeryjczyków nie posiada kont bankowych, więc przy zakupie podstawowych produktów polegają na gotówce.

[22] J. Bwala, E. Ogao, M. Winsor, Nigeria presidential election 2023…

[23] What to Know About Nigeria’s Election…

[24] C. Macaulay, Chinyere Igwe: Nigerian politician arrested with $500,000 on election eve, „BBC”, 24.02.2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-64756612, 27.02.2023.

[25] E. Egbejule, Presidential candidates sign peace pact before Nigeria election, „Al Jazeera”, 23.02.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/2/23/presidential-candidates-sign-peace-pact-72hrs-to-nigeria-election, 26.02.2023.

[26] Nigeria House of Representatives, „Archive IPU”, http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2363_B.htm, 18.03.2023.

[27] Nigeria Senate, „Archive IPU”, http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2364_A.htm, 18.03.2023.

[28] Constitution of the Federal Republic of Nigeria 1999, „Nigeria Law”, http://www.nigeria-law.org/ConstitutionOfTheFederalRepublicOfNigeria.htm#Elections_to_NatAss, 2.02.2023.

[29] How to poll 93 million voters…

[30] Elections in Nigeria: 2023 General…

[31] All Progressives Congress (APC), „APC”, https://apc.com.ng/about.php, 28.02.2023.

[32] W 2007 r. zdominowane przez PDP Zgromadzenie Narodowe wsparło ustawę zakazującą wszelkich form relacji homoseksualnych, zgodnie z którą grozi za to kara do 14 lat więzienia; Nigeria moves to tighten gay laws, „BBC News”, 14.02.2007, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6362505.stm, 9.04.2023.

[33] Peoples Democratic Party (PDP), „Peoples Democratic Party”, https://peoplesdemocraticparty.com.ng/how-it-all-started/, 8.03.2023.

[34] Party Ideology, „Labour Party”, https://labourparty.com.ng/party-ideology/, 8.03.2023.

[35] Nigeria presidential election results 2023 by the numbers, „Al Jazeera”, 28.02.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/2/28/nigeria-presidential-election-results-2023, 3.03.2023.

[36] Miał on na celu utworzenie dwóch zwerbalizowanych partii politycznych – jednej nieco lewicowej, a drugiej prawicowej; Falae, Shonibare, others re-launch SDP, „Vanguard”, 8.03.2014, https://www.vanguardngr.com/2014/03/falae-shonibare-others-re-launch-sdp/, 15.03.2023.

[37] Ibidem.

[38] In conversation with Kingsley Moghalu: Nigeria’s first technocrat President?, „Stears”, 21.01.2019, https://www.stears.co/article/in-conversation-with-kingsley-moghalu-nigerias-next-technocrat-president/,18.03.2023.

[39] Manifesto of All Progressive Grand Alliance, „INEC Nigeria”, 6.05.2018, https://www.inecnigeria.org/wp-content/uploads/2019/02/APGA-Manifesto.pdf, 16.03.2023.

[40] Our Manifesto, „ADC”, https://adc.org.ng/our-manifesto, 17.03.2023.

[41] D. Ojukwu, FULL TEXT: Why INEC Postponed Governorship Elections, „FIJ”, 9.03.2023, https://fij.ng/article/full-text-why-inec-postponed-governorship-elections/, 3.04.2023.

[42] B. Ikiebe, Governorship Election: Results Of 26 States, „VON”, 23.03.2023, https://von.gov.ng/governorship-election-results-of-26-states/, 15.04.2023.

[43] 2023 Gubernatorial Results, „Liveresults Civichive”, https://liveresults.civichive.org/gubernatorial/2023, 16.03.2023.

[44] O. Lawal, Why 2023 Governorship Election Will Be Held in Only 28 States, „FIJ”, 11.03.2023, https://fij.ng/article/why-2023-governorship-election-will-be-held-in-only-28-states/, 15.04.2023.