Félicien Kabuga – schwytany sponsor ludobójstwa miliona Rwandyjczyków

Opracowała: Natalia Jurkiewicz, 23.08.2020 r.

Piekło, które rozpętało się w Rwandzie 7 kwietnia 1994 r., odbija się głośnym echem po dziś dzień. Skala tego bestialstwa jest trudna do wyrażenia słowami – chorzy na AIDS przedstawiciele plemienia Hutu dopuszczali się gwałtów, siekierami odcinali ludziom ręce, nogi, głowy, palili ich żywcem i mordowali maczugami[1], a ciężarnym kobietom wyrywali płody z łona. Félicien Kabuga, 84-letni Rwandyjczyk, oskarżony o bycie głównym sponsorem masakry na Tutsi i umiarkowanych Hutu, został aresztowany 20 maja 2020 r. przez francuską policję po 26 latach uciekania przed sprawiedliwością[2]. Kabuga, nazwany przez Etienne’a Nsanzimanę[3] rwandyjskim Adolfem Eichmanemm (Nsanzimana: „He was our Klaus Barbie, our [Adolf] Eichmann”[4]) będzie miał okazję stanąć przed wymiarem sprawiedliwości.

Do zbrodni ludobójstwa, w rozumieniu Konwencji o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r. (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide)[5], można zaliczyć czyny, które mają w zamiarze częściowe lub całkowite wyeliminowanie grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych. Podżegane przez elity rządzące krajem, doskonale zaplanowane i sprawnie przeprowadzane[6] czystki etniczne na ludności Tutsi wykazują wszelkie znamiona zbrodni ludobójstwa. Przerażające w tej zbrodni są liczby – podczas trwającej 86 dni masakry wymordowano 80% populacji Tutsi[7]. Każdego dnia ludobójstwa uzbrojeni w maczety, maczugi i siekiery Hutu mordowali ponad 11 tys. niczemu winnych Tutsi[8].

W celu odkrycia, jakie wydarzenia zainicjowały 100 dni rzeźni i bestialstwa, warto pokrótce prześledzić sytuację etniczno-demograficzną oraz polityczną Rwandy. Do 1994 r. jej populacja oscylowała wokół 7 mln mieszkańców, którzy należeli do trzech grup etnicznych – Hutu (ok. 85%), Tutsi (14%) oraz Twa (zaledwie 1%)[9]. Warto wspomnieć, że lud Twa uznawany jest za pierwotnie zamieszkujący Rwandę, jego przedstawiciele to w większości myśliwi oraz garncarze. Ludność Twa ze względu na marginalną liczebność nie odgrywała żadnej roli na scenie politycznej kraju; o władzę i wpływy walczyli Tutsi i Hutu. Czym te dwie dominujące grupy etniczne różniły się między sobą? Istnieją dwie teorie – pierwsza wskazuje na odrębności etniczne i podkreśla odmienny wygląd zewnętrzny Tutsi i Hutu[10]. Według mającej mniej zwolenników drugiej teorii naród Rwandy był od wieków jeden, a podział wynikał z wykonywanego zajęcia – Tutsi zajmowali się hodowlą bydła, a Hutu uprawiali ziemię[11]. Rolnicze plemię Hutu osiedliło się w regionie Wielkich Jezior[12] ok. VII – X w., gdzie żyjąc w dużych grupach, trudniło się uprawą ziemi[13]. Prowadzący koczowniczy tryb życia Tutsi przybyli na obszary zamieszkane przez Hutu ok. XII w., przejęli ich język, zwyczaje oraz wierzenia, zaczęli hodować bydło i żyć wśród Hutu. W okresie kolonialnym[14], pomimo przewagi liczebnej przedstawicieli plemienia Hutu, to Tutsi dzierżyli większość władzy w Rwandzie i zajmowali wyższe miejsca w systemie społecznym; wywodziła się od nich zarówno rwandyjska arystokracja, jak i dynastia rządząca. Społeczeństwo Rwandy podzielone było zgodnie z kastami: przedstawiciele Tutsi zarządzali nie tylko hodowanym przez siebie bydłem, ale także glebą, którą na zasadzie dzierżawy udostępniali do uprawy Hutu[15]. Lud Twa zajmował najniższą pozycję w państwie. Polityka etniczna pozwalała jednak na migrację społeczną. Hutu, który posiadł znaczny majątek (w różnorakiej postaci – kruszcu, ziemi, bydle itp.), mógł zostać uznany za Tutsi i odwrotnie – zubożały Tutsi traktowany był jak Hutu.

Niezależnie od teorii pochodzenia etnicznego przedstawicieli populacji Rwandy jedno jest pewne – lata podżegania przez zachodnich kolonizatorów, faworyzowanie Tutsi, polityka wzajemnej nienawiści oraz przewaga liczebna Hutu były czynnikami, które doprowadziły do krwawej rzeźni kwietnia 1994 r. Należy pamiętać, że zbrodnia genocydu wymaga często wielu lat przygotowań, narastania niepokoju, nienawiści, tworzenia planów oraz zamierzeń. W przygotowywaniu rwandyjskiej masakry brały udział nie tylko osoby dzierżące władzę, wojskowi, ludność, ale i media. Ich incydentalną działalnością, podsycającą nienawiść Hutu przez piętnowanie, demonizowanie oraz dehumanizowanie Tutsi, były audycje Radia Tysiąca Wzgórz, Radia Rwanda oraz gazety „Kangura”[16]. Media rozpoczęły kampanię przeciwko Tutsi już w 1990 r.[17] Dzięki specjalnie moderowanym treściom oraz audycjom Hutu czuli, że znajdują się w stanie ciągłego zagrożenia. Propaganda, która przenikała ze środków masowego przekazu wprost do umysłów uciskanych przez wiele lat Hutu, trafiała na tak podatny grunt, że w momencie wybuchu ludobójstwa każdy, kto był w posiadaniu maczety, ruszył mordować swoich przyjaciół, kuzynów, sąsiadów, a nawet współmałżonków i dzieci.

Iskrą, która doprowadziła do eksplozji ludzkiego szaleństwa, było zestrzelenie samolotu, na pokładzie którego przebywali prezydent Rwandy, wywodzący się z Hutu generał Juvénal Habyarimana[18], a także prezydent Burundi Cyprien Ntaryamira[19]. Pomimo braku jakichkolwiek dowodów odpowiedzialnymi za katastrofę zostali uznani Tutsi[20] – znienawidzona mniejszość, która kiedyś rządziła krajem i była w posiadaniu większości dóbr.

Rola, jaką Félicien Kabuga odegrał w przerażających wydarzeniach rwandyjskiej wiosny i lata 1994 r., jest bardzo znacząca. Uznawany przed 1994 r. za jednego z najbogatszych Rwandyjczyków[21], prawdopodobnie finansował ludobójstwo, koordynował działania logistyczne na rzecz grup politycznych i prorządowych milicji, a także brał w nim osobisty udział[22]. Finansowo wspierał także ekstremistyczne rozgłośnie radiowe. Kabuga w latach 90. XX w. był bezpośrednio związany z Juvénalem Habyarimaną, za którego synów – co ciekawe – wyszły dwie z córek Kabugi. Jako prężnie działający biznesmen uznany został za jednego z głównych importerów maczet, za pomocą których mordowano Tutsi. Międzynarodowy Trybunał Karny ONZ dla Rwandy w 1997 r. przedstawił Kabudze zarzuty związane ze spiskiem w celu popełnienia ludobójstwa, prześladowań i eksterminacji[23].

W swoich zeznaniach składanych przed paryskim sądem w ostatnim tygodniu maja 2020 r. Kabuga stwierdził, że wysuwane są przeciwko niemu oskarżenia są kłamstwem i on nie zabił żadnego Tutsi. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że jeszcze w 2020 r. proces Kabugi nabierze tempa i jego udział w ludobójstwie sprzed 26 lat zostanie wyjaśniony.

To, co zdarzyło się w Rwandzie, pokazuje, jak bliska droga dzieli nieporozumienia na tle etnicznym od ludobójstwa. Rwandyjski konflikt, jak każdy inny, doprawiony był czynnikami ekonomicznymi, spuścizną kolonialną (a także mieszaniem się państw zachodnich w sprawy plemienne[24]), medialną propagandą i dążeniem do uzyskania i utrzymania władzy. Szczególnie ważna rola w wywołaniu tzw. syndromu oblężonej twierdzy[25] wśród Hutu została powierzona mediom. Mniej więcej cztery miesiące przed rozpętaniem się piekła na afrykańskiej ziemi mowa nienawiści wobec Tutsi przybrała na sile. Rwandyjski genocyd jest niepokojącym sygnałem, że przy odpowiedniej manipulacji i kierowaniu zwykli ludzie mogą stać się bezwzględnymi katami, mordującymi tych, z którymi codziennie witali się z uśmiechem i życzeniami miłego dnia.

[1] How mass rape in genocide transformed Rwanda‘s response to AIDS, 11.04.2019, https://www.reuters.com/article/us-rwanda-genocide-aids-feature/how-mass-rape-in-genocide-transformed-rwandas-response-to-aids-idUSKCN1RN00C, 1.06.2020.

[2] The ‘risky business’ of tracking Rwandan fugitive Felicien Kabuga, 24.05.2020, https://www.aljazeera.com/indepth/features/risky-business-tracking-rwandan-fugitive-felicien-kabuga-200523173257097.html, 1.06.2020.

[3] Etienne Nsanzimana jest prezesem stowarzyszenia IBUKA France, które zostało powołane 16 sierpnia 1994 r. przez belgijskich Rwandyjczyków w celu utrwalania pamięci ofiar ludobójstwa, ścigania oraz stawiania przed sądem autorów zbrodni z 1994 r. Podczas ludobójstwa miał 17 lat i stracił wielu członków rodziny. https://www.ibuka-france.org/qui-sommes-nous/histoire-dibuka/, 05.06.2020.

[4] Tłumaczenie: „Był naszym Klausem Barbie, naszym (Adolfem) Eichmannem”. Nikolaus „Klaus” Barbie, nazywany także „rzeźnikiem z Lionu”, był szefem Gestapo we francuskim Lionie, stanowiącego centrum francuskiego ruchu oporu. Barbie był odpowiedzialny za dokonanie egzekucji lub mordu na ponad 4000 ludzi oraz deportacji 7500 Żydów, którzy trafili w większości do obozu Auschwitz. Adolf Eichmann z kolei stanowił pierwszoplanową postać jako koordynator i wykonawca planu Ostatecznego Rozwiązania Kwestii Żydowskiej. https://encyclopedia.ushmm.org/en, 5.06.2020.

[5] Konwencja w Sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 r., https://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948a.html, 22.08.2020.

[6] Przed 7 kwietnia 1994 r. sporządzone zostały listy z nazwiskami opozycjonistów oraz osób z plemienia Tutsi, którzy mieli zostać zamordowani.

[7] B. Bruneteau, Wiek ludobójstwa, tłum. B. Spieralska, przedm. F. Piper, Oficyna Wydawnicza „Mówią wieki”, Warszawa 2005, s. 178.

[8] Liczby podane są na podstawie szacunkowych wyliczeń, dokonanych na najczęściej przywoływanych w dostępnych źródłach danych.

[9] Rwanda: A Brief History of the Country, https://www.un.org/en/preventgenocide/rwanda/historical-background.shtml, 5.06.2020.

[10] 21 lat temu zamordowano w Rwandzie milion osób, 07.04.2015, http://ttg.com.pl/21-lat-temu-zamordowano-w-rwandzie-milion-osob/, 5.06.2020.

[11] Ibidem.

[12] Region w Afryce Centralnej, obejmujący obszary Burundi, Demokratycznej Republiki Konga, Kenii, Rwandy, Tanzanii i Ugandy.

[13] Opowieść o rwandyjskiej tragedii, 14.08.2012, https://www.konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/opowiesc-o-rwandyjskiej-tragedii/#a42df581ac878dbb8, 22.08.2020.

[14] Rwanda do pierwszej wojny światowej była niemiecką kolonią. Na mocy ustaleń pokojowych Niemcy musiały oddać to terytorium Belgii. Belgowie, którzy mieli protektorat nad Kongo, współdzielące granicę z Rwandą, prowadzili w obydwu krajach politykę rabunkową, a rdzenna ludność stanowiła dla nich siłę roboczą, brutalnie zmuszaną do pracy. Belgowie nastawiali także przeciw sobie grupy etniczne, wprowadzili paszporty, w których widniał zapis o przynależności etnicznej, co zamykało Hutu drogę do edukacji, godnej pracy, opieki medycznej, piastowania urzędów państwowych itp., a jednocześnie faworyzowali Tutsi. Doprowadziło to do wzajemnej nienawiści Hutu i Tutsi. J. Reginia-Zacharski, Rwanda. Wojna i ludobójstwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 33.

[15] Rwanda. Historia, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Rwanda-Historia;4575253.html, 22.08.2020.

[16] Media a ludobójstwo w Rwandzie w 1994 r., 11.06.2005, http://www.psz.pl/116-bezpieczenstwo/media-a-ludobojstwo-w-rwandzie-w-1994-r, 22.08.2020.

[17] Ibidem.

[18] Generał Juvénal Habyarimana przejął władzę w wyniku zamachu stanu w 1973 r. Pięć lat później został wybrany prezydentem Rwandy, utworzył rząd większościowy złożony z Hutu, którzy bez skrupułów uciskali Tutsi. Plemieniu Tutsi, które do tej pory rządziło Rwandą, odebrano władzę, możliwość zasiadania na prestiżowych stanowiskach, dzieci i młodzież nie miały szans na naukę w dobrych szkołach, a lekcje historii w szkołach przedstawiały plemię Tutsi w najgorszym świetle, jawnie zakłamując historię.

[19] Opowieść o rwandyjskiej tragedii, 14.08.2012, https://www.konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/opowiesc-o-rwandyjskiej-tragedii/#a42df581ac878dbb8, 22.08.2020.

[20] Ibidem.

[21] Kabuga zgromadził swój majątek na farmach herbaty oraz kawy. Ponadto posiadał firmy zajmujące się eksportem, importem, handlem i transportem. Félicien Kabuga: Captured fugitive denies financing Rwanda’s genocide, 27.05.2020, https://www.bbc.com/news/world-africa-52818598, 22.08.2020.

[22] Rwandan Genocide Suspect Arrested After 23 Years on the Run, 16.05.2020, https://www.nytimes.com/2020/05/16/world/europe/france-rwanda-genocide-kabuga.html, 22.08.2020.

[23] ‘Matchet man’ in Rwandan genocide wants French trial, 22.05.2020, https://www.africanews.com/2020/05/22/matchet-man-in-rwandan-genocide-wants-french-trial/, 22.08.2020.

[24] Rwanda była obszarem, na którym Francja rywalizowała z Wielką Brytanią o zjednoczenie afrykańskich obszarów wpływów. W celu uzyskania przewagi Paryż wspierał plemię Hutu, a Londyn udzielał pomocy i poparcia Tutsi. Zewnętrzna ingerencja w interesy plemienne pogłębiła tylko wzajemną wrogość i podziały.

[25] Syndrom oblężonej twierdzy – zjawisko polegające na wywoływaniu wyolbrzymionego dyskomfortu psychicznego, poczucia osaczenia, zagrożenia, zaszczucia i strachu przed wrogiem/przeciwnikiem, który jest znany, ale nie jest to warunek konieczny.