Analiza sytuacji w Burkina Faso pod rządami kpt. Traore
Opracowała: Katarzyna Woźniak, 23.03.2023 r.
30 września 2022 r. doszło do drugiego w ciągu roku zamachu stanu w Burkina Faso. Władzę przejął kpt. Ibrahim Traore wraz z juntą wojskową. Tymczasowy rząd obiecał odzyskać obszar kontrolowany przez grupy zbrojne i zwiększyć bezpieczeństwo państwa. W ciągu sześciu miesięcy rządów kpt. Traore poczucie bezpieczeństwa w Burkina Faso zmalało, doszło też do wielu porwań i ataków zarówno na osoby cywilne, jak i siły zbrojne.
Na początku swojej kadencji Traore rozpoczął działania reorganizujące siły zbrojne, dzięki czemu zwiększono liczbę regionów wojskowych z trzech do sześciu (Sahel, Boucle du Mouhoun i obszary wschodnie). W listopadzie 2022 r. siły zbrojne przeprowadziły rekrutację i do armii włączono 3 tys. nowych żołnierzy oraz 1400 żandarmów[1]. W ramach walki z terroryzmem od października do listopada 2022 r. tymczasowy rząd Burkina Faso prowadził też rekrutację do milicji. W efekcie wpłynęło 90 tys. zgłoszeń. Ostatecznie 50 tys. ochotników, którzy przeszli 14-dniowe szkolenie wojskowe, otrzymało broń i wstąpiło w szeregi Ochotników Obrony Ojczyzny (Volontaires pour la Défense de la Patrie, VDP). Zaangażowanie cywilów do walki z terroryzmem nie jest nowym pomysłem – już w 2020 r. pod rządami Rocha Kaboré walczyli oni z grupami zbrojnymi w północnym, północno-centralnym i wschodnim regionie kraju. Włączenie do walki cywilów spotkało się z mieszaną reakcją. Z jednej strony VDP mają zwiększyć bezpieczeństwo, z drugiej – rodzi to wiele obaw dotyczących przyszłości członków VDP. Największą z nich stanowi duża liczba uzbrojonych cywilów, którzy mogą pozostać oporni na kontrolę ze strony państwa[2].
4 grudnia 2022 r. rząd Burkina Faso zawiesił nadawanie francuskiego radia RFI (Radio France International) po tym, gdy stacja wyemitowała groźbę skierowaną do ludności przez przywódcę grup zbrojnych. Radio podało do wiadomości publicznej również informację, że doszło do próby zamachu stanu mającego obalić kpt. Ibrahima Traore, czemu rząd stanowczo zaprzeczał[3]. Po pewnym czasie Traore potwierdził w mediach lokalnych, że na końcu listopada 2022 r. próbowano przeprowadzić kolejny zamach stanu. Osobami odpowiedzialnymi za próbę obalenia Traore byli zwolennicy poprzedniej junty wojskowej, którzy pragnęli przywrócić porządek sprzed wrześniowego zamachu stanu. Traore oświadczył, że zna sprawców, ale zamiast ich aresztować, woli przeprowadzić z nimi rozmowy. W ten sposób próbuje wykreować wizerunek dobrego przywódcy, który wybiera dialog niż rozwiązanie siłowe[4].
Radio RFI uważa, że zawieszenie nadawania nastąpiło niezgodnie z procedurami wprowadzonymi przez regulatora komunikacji Burkina Faso. Można zauważyć, że obywatele i rządzący inspirują się działaniami w sąsiednim Mali, które w marcu 2022 r. jako pierwszy kraj Afryki Zachodniej zawiesiło transmisję RFI. Stało się to w czasie, gdy stosunki między Francją a byłymi koloniami pogarszają się z powodu niskiej efektywności europejskiego sojusznika w zwalczaniu grup zbrojnych[5].
14 grudnia 2022 r. w Waszyngtonie podczas szczytu przywódców USA i Afryki prezydent Ghany Nana Akufo-Addo potwierdził, że rosyjscy najemnicy z grupy Wagnera są w Burkina Faso, a tymczasowy rząd wojskowy tego kraju ma płacić wagnerowcom złotem, a w zasadzie zezwoleniem na eksploatację kopalń złota znajdujących się na południu kraju. Ghana wyraziła zaniepokojenie rosyjską obecnością w pobliżu północnej granicy swojego kraju[6]. Zarzuty te spotkały się z ostrą reakcją Burkina Faso. Do uspokojenia sytuacji konieczne okazało się spotkanie pomiędzy ministrem bezpieczeństwa Ghany i Ibrahimem Traore w celu wyjaśnienia sytuacji. Dotychczas stosunki dyplomatyczne między sąsiadującymi z sobą krajami były pozytywne dzięki współpracy w dziedzinie rolnictwa, wody, handlu, transportu i bezpieczeństwa[7].
23 grudnia 2022 r. rząd wojskowy Burkina Faso wydał nakaz opuszczenia kraju dla Barbary Manzi, która jest wysokiej rangi urzędnikiem ONZ. Nie od razu podano przyczynę uznania Manzi za „persona non grata”[8]. W późniejszym oświadczeniu wydanym przez ministra spraw zagranicznych okazało się, że stało się to z powodu „malowania negatywnego obrazu sytuacji bezpieczeństwa kraju”[9]. Manzi od wielu lat zajmowała się prowadzeniem działalności humanitarnej w krajach rozwijających się, a na stanowisko w Burkina Faso została mianowana w 2021 r[10].
Pod koniec grudnia 2022 r. w Burkina Faso doszło do zabójstwa 28 mężczyzn, których ciała znaleziono w północno-zachodnim mieście Nouna[11]. Miejscowy prokurator poinformował, że wszyscy mężczyźni zostali zastrzeleni. Sprawcy oraz motyw na dzień 7 stycznia 2023 r. nie były znane. Wiadomo, że ofiary należały do tradycyjnej społeczności łowieckiej, znanej jako Dozo. Mordercy podali się za członków VDP, a następnie zabili mężczyzn. 2 stycznia 2023 r. tymczasowy rząd Burkina Faso rozpoczął dochodzenie w tej sprawie[12]. Przed tym zdarzeniem doszło do ataku grup zbrojnych na lokalną siedzibę Ochotników Obrony Ojczyzny[13].
W dniach 12 i 13 stycznia 2023 r. w Saum – północnej prowincji Burkina Faso – uzbrojeni mężczyźni uprowadzili ponad 50 kobiet (w zależności od źródła liczba kobiet waha się od 50 do 60), które zbierały owoce poza wioską Liki (około 15 km od miasta Aribinda). 12 stycznia porwano 40 kobiet, które znajdowały się około 12 km na południowy wschód od Aribindy, a kolejne około 20 osób – 13 stycznia 2023 r. na północ od miasta. Natychmiast po tym armia oraz oddziały cywilne wszczęły poszukiwania na ziemi i z powietrza. Samoloty przeszukiwały obszar z myślą znalezienia wzmożonego ruchu na ziemi[14]. Kilku kobietom udało się uciec i powiadomić służby o porwaniu. Uprowadzone mieszkają na obszarze zagrożonym częstymi atakami ze strony grup zbrojnych. Poszły do buszu w poszukiwaniu pożywienia, którego brakuje w okolicy Arbindy, a ta silnie jest uzależniona od zewnętrznych dostaw żywności, którą blokują grupy zbrojne[15]. Wysoki komisarz ONZ ds. praw człowieka wezwał do natychmiastowego uwolnienia porwanych oraz podjęcia przez władze krajowe dochodzenia w tej sprawie i pociągnięcia do odpowiedzialności porywaczy[16].
19 stycznia 2023 r. doszło do dwóch ataków w północnym i północno-zachodniej części kraju. Zaatakowano członków VDP. Zginęło co najmniej 18 osób, w tym 16 należących do VDP. Pierwszy atak nastąpił w mieście Rakoegtenga w prowincji Bam – zabito tam 6 członków VDP i jedną kobietę, a około 10 osób zostało rannych, w tym kilka poważnie. Drugi atak przypuszczono na konwój eskortowany przez VDP na drodze między Siena a Saran. Zginęło 10 strażników i jedna osoba cywilna[17].
24 stycznia 2023 r. Francja otrzymała wypowiedzenie porozumienia z 2018 r. w sprawie statusu francuskich sił zbrojnych w Burkina Faso. Wywołało to radość wśród tysiąca Burkańczyków, którzy zebrali się w stolicy Wagadugu, aby świętować wycofanie się Francji z Burkina Faso, poprzeć juntę wojskową oraz zachęcić ją do nawiązania silniejszych relacji z Federacją Rosyjską[18]. Francja w ciągu miesiąca, czyli pod koniec lutego 2023 r., miała wycofać swoje wojska z Burkina Faso[19], co też oficjalnie uczyniła 18 lutego podczas ceremonii opuszczenia flagi[20]. Sprzęt wojskowy ma zostać zabrany do końca kwietnia. Do czasu wypowiedzenia porozumienia w Burkina Faso stacjonowało około 400 żołnierzy w ramach misji „Sabre”, które obejmuje swoim zasięgiem cały region Sahelu i walczy z grupami zbrojnymi powiązanymi z Al-Kaidą i tzw. Państwem Islamskim[21]. Ponadto rząd Burkina Faso zwrócił się do Francji o wymianę ambasadora po tym, jak ówcześnie urzędujący publicznie skomentował pogarszającą się sytuacje bezpieczeństwa w kraju[22]. Rząd tymczasowy oświadczył, że działania wymierzone we Francje nie mają na celu całkowitego zerwania stosunków dyplomatycznych, lecz tylko ograniczenia obecności byłego kolonizatora.
Pod koniec stycznia 2023 r. została zaatakowana baza wojskowa znajdująca się w Falagountou na północy kraju w pobliżu granicy z Nigrem. Zginęło 10 żołnierzy, 2 członków VDP i jedna osoba cywilna. Równolegle z powyższym wydarzeniem na południu kraju, w pobliżu wioski Linguekoro, przy granicy z Wybrzeżem Kości Słoniowej znaleziono ciała 15 mężczyzn. Gubernator regionu Kaskad, gdzie nastąpił atak, powiedział, że uzbrojeni mężczyźni zatrzymali dwa pojazdy, które przewoziły 8 kobiet i 16 mężczyzn. Kobiety i jednego z mężczyzn oszczędzono, ale pozostałych 15 mężczyzn straciło życie[23].
Atakowani są nie tylko cywile, ale również pracownicy organizacji humanitarnych. 8 lutego 2023 r. w regionie Boucle du Mouhoun, w północno-zachodniej części Burkina Faso, czteroosobowy zespół medyczny w drodze między Dedougou i Taugan został zaatakowany przez uzbrojonych mężczyzn. Dwóch pracowników Lekarzy bez Granic (Médecins Sans Frontières, MSF) straciło życie, pozostałym dwóm udało się uciec. Organizacja Lekarzy bez Granic potępiła atak i tymczasowo zawiesiła swoją działalność w regionie Boucle du Mouhoun. Zespół MSF działa w czterech regionach Burkina Faso. Od lipca do grudnia 2022 r. przeprowadził 400 tys. konsultacji w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej oraz pomógł w porodzie prawie 4300 kobietom. Działania MSF są ważną częścią pomocy w kraju, który zmaga się z kryzysem humanitarnym[24].
17 lutego 2023 r. na północy Burkina Faso przy granicy z Mali i Nigrem w zasadzce przygotowanej przez grupy zbrojne zginęło co najmniej 51 żołnierzy. 19 lutego w godzinach porannych poinformowano o znalezieniu 8 ciał żołnierzy; wieczorem tego samego dnia podano bilans zabitych (51 osób). Żołnierze patrolowali obszar między Deou i Oursi w prowincji Oudalan[25]. 25 lutego 2023 r. grupy zbrojne powiązane z tzw. Państwem Islamskim poinformowały, że zabiły ponad 70 żołnierzy, kilkadziesiąt innych żołnierzy zostało rannych, a 5 wzięły jako zakładników[26]. Był to jeden najbardziej śmiercionośnych ataków grup zbrojnych skierowany przeciwko siłom bezpieczeństwa. Ostatni tak duży atak nastąpił w listopadzie 2021 r. w Inata na północy kraju, w którym życie straciło 57 żandarmów po bezskutecznym apelu o pomoc. Według organizacji pozarządowych przemoc trwająca w Burkina Faso od 2015 r. pochłonęła ponad 10 tys. ludzkich istnień – zarówno cywilów, jak i żołnierzy. Wszystkie siły zbrojne Burkina Faso prowadzą działania antyterrorystyczne. Największą skutecznością odznaczają się siły powietrzne, które według doniesień armii zneutralizowały 100 członków grup zbrojnych. Liczba ta dodawana jest do 60 innych zabitych od początku operacji[27].
Burkina Faso jest na skraju katastrofy humanitarnej. Państwo znajduje się na liście najbiedniejszych krajów świata. Tysiące ludzi i członków sił bezpieczeństwa zginęło, a około 2 mln ludzi przesiedlono i zmuszono do życia w prowizorycznych obozach. Za pogarszające się warunki do życia w Burkina Faso odpowiedzialność ponoszą niestabilne rządy oraz działalność różnorakich grup zbrojnych, w tym z sąsiedniego Mali. Grupy zbrojne, które wciąż przeprowadzają ataki i zajmują nowe tereny, utrudniają przepływ ludzi i towarów w obalonych miastach. Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS) oszacowała, że w czerwcu 2022 r. zaledwie 60% kraju pozostawało pod kontrolą władz Burkina Faso[28]. Wojna na wschodzie Europy dodatkowo przyczyniła się do pogłębienia kryzysu humanitarnego w Burkina Faso i innych krajach, które były zaopatrywane w żywność pochodzącą z Ukrainy. Z pomocą przychodzi Międzynarodowy Fundusz Walutowy, który zobowiązał się przekazać 80 mln dolarów pomocy nadzwyczajnej dla Burkina Faso. Finansowanie ma obejmować dystrybucję żywności i wody pitnej, subsydiowane środki produkcji rolnej oraz transfery pieniężne dla gospodarstw domowych spełniających kwalifikacje do otrzymania tej formy pomocy[29].
Niestabilność polityczna i rządy junty wojskowej spowodowały, że Stany Zjednoczone postanowiły wycofać się ze swojego programu preferencji handlowych The African Growth and Opportunity Act (AGOA). Program zapewnia krajom Afryki Subsaharyjskiej bezcłowy dostęp do USA, jeśli dane państwo spełnia określone warunki. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Burkina Faso oświadczyło, że data oddania władzy w ręce cywilne i przejścia w rządy demokratyczne się nie zmieniła. W lipcu 2022 r. Burkina Faso doszła do porozumienia z ECOWAS w sprawie przekazania władzy, które ma nastąpić po 24 miesiąca, czyli około lipca 2024 r.[30] Obietnice składane przez juntę wojskową okazują się niewystarczające, aby przekonać Stany Zjednoczone do niewycofywania się z programu AGOA.
Jak można zauważyć, podczas rządów kpt. Traore nie nastąpiła poprawa bezpieczeństwa. Przewiduje się jego dalszy spadek oraz rosnący kryzys humanitarny, który przyczyni się do śmierci kolejnych osób (zarówno tych, co zginą w atakach grup zbrojnych, jak i z powodu głodu lub chorób), powiększające się zjawisko migracji i rosnące znaczenie grup zbrojnych nie tylko w Burkina Faso, ale całym regionie Sahelu i Zatoki Gwinejskiej. Taka sytuacja zmusi jeszcze większą liczbę Burkańczyków, chcących zaznać spokoju, do dialogu z samymi grupami zbrojnymi. Burkańczycy, którzy już zawarli pakty z przywódcami grup zbrojnych, zostali zmuszeni do przyjęcia surowej wersji szariatu, dotykającej najbardziej kobiety i dzieci, oraz porozumień i układów, które tylko przez krótki okres obowiązują dwustronnie. Lokalni przywódcy uważają, że pakty i porozumienia i tak są lepszą alternatywą niż walka zbrojna, dlatego większość przywódców wzywa każde rządy w kraju do przystąpienia do rozmów[31].
[1] H. Kone, F. R.odrigue Kone, Without proper supervision and control, the use of 50 000 armed civilian auxiliaries could aggravate security problems., „Institute for Security Studies”, 9.01.2023, https://issafrica.org/iss-today/risks-of-burkina-fasos-new-military-approach-to-terrorism, 15.02.2023.
[2] Ibidem.
[3] Burkina Faso government suspends broadcast of France’s RFI, „Aljazeera”, 4.12.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/4/burkina-faso-military-government-suspends-broadcast-of-frances-rfi-radio, 15.02.2023.
[4] Burkina Faso interim leader confirms coup attempt: Local media, „Aljazeera”, 2.12.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/2/burkina-faso-interim-leader-confirms-coup-attempt-local-media, 15.02.2023.
[5] Burkina Faso government suspends broadcast…
[6] K. Mensah, Ghana Says Burkina Faso Paid Russian Mercenaries with Mine, „Voice of America”, 15.12.2022, https://www.voanews.com/a/ghana-says-burkina-faso-paid-russian-mercenaries-with-mine-/6878119.html, 16.02.2022.
[7] Idem, Ghana Repairs Rift With Burkina Faso After Wagner Claims, „Voice of America”, 22.12.2022, https://www.voanews.com/a/ghana-repairs-rift-with-burkina-faso-after-wagner-claims/6887721.html, 16.02.2023.
[8] Burkina Faso government expels senior U.N. official, „Reuters”, 23.12.2022, https://www.reuters.com/world/africa/burkina-faso-government-expels-senior-un-official-2022-12-23/, 15.02.2023.
[9] US drops Burkina Faso from Africa duty-free trade programme, „Aljazeera”, 2.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/2/us-drops-burkina-faso-from-africa-duty-free-trade-program, 15.02.2023.
[10] Burkina Faso government expels senior U.N. official…
[11] Investigation into 28 killed in Burkina Faso must be transparent: UN rights Chief, „United Nations”, 7.01.2023, https://news.un.org/en/story/2023/01/1132257, 15.02.2023.
[12] Ibidem.
[13] Burkina Faso: UN Calls for Probe Into Northern Burkina Faso Massacre, „allAfrica”, 7.01.2023, https://allafrica.com/stories/202301080030.html, 15.02.2023.
[14] Burkina Faso: 50 women abducted by suspected rebels, „Aljazeera”, 16.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/16/presumed-jihadists-abduct-about-50-women-in-burkina-faso-local-sources, 15.02.2023.
[15] Suspected jihadists kidnap 50 women in Burkina Faso, „The Guardian”, 16.01.2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jan/16/burkina-faso-suspected-jihadists-kidnap-women, 15.02.2023.
[16] Burkina Faso: 50 women abducted by…
[17] Two attacks kill 18 in Burkina Faso: Security sources, „Aljazeera”, 20.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/20/two-attacks-kill-18-in-burkina-faso-security-sources, 16.02.2023.
[18] Burkina Rally Celebrate Word That French Troops Will Leave, „Voice of America”, 28.01.2023, https://www.voanews.com/a/burkina-rally-celebrate-word-that-french-troops-will-leave-/6938573.html, 16.02.2023.
[19] France to Pull Troops From Burkina Faso Within a Month: Ministry, „Voice of America”, 25.01.2023, https://www.voanews.com/a/france-to-pull-troops-from-burkina-faso-within-a-month-ministry-/6933909.html, 16.02.2023.
[20] K. Ryncarz, Francuzi wycofują się z Afryki. Koniec misji w Burkina Faso,„Euractiv”, 20.02.2023, https://www.euractiv.pl/section/bezpieczenstwo-i-obrona/news/francuzi-wycofuja-sie-z-afryki-koniec-misji-w-burkina-faso/, 21.02.2023.
[21] France to Pull Troops From Burkina Faso…
[22] Ibidem.
[23] Burkina Faso says 28 soldiers, civilians killed in rebel attacks, „Aljazeera”, 31.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/31/burkina-faso-says-28-soldiers-civilians-killed-in-rebel-attacks, 21.02.2023.
[24] MSF condemns the brutal and deliberate killing of two staff in Burkina Faso,„Medecins Sans Frontieres”, 9.02.2023, https://www.msf.org/msf-condemns-brutal-and-deliberate-killing-two-staff-burkina-faso, 21.02.2023.
[25] New bloody attack in Burkina: at least 51 soldiers killed, „Africanews”, 21.02.2023, https://www.africanews.com/2023/02/21/new-bloody-attack-in-burkina-at-least-51-soldiers-killed/, 22.02.2023.
[26] Over 70 Soldiers Killed in Burkina Faso, Extremists Say,„Voice of America”, 25.02.2023, https://www.voanews.com/a/over-70-soldiers-killed-in-burkina-faso-extremists-say/6978914.html, 25.02.2023.
[27] New bloody attack in Burkina: at least 51…
[28] Burkina Faso: 50 women abducted by…
[29] IMF agrees $80m bailout to help Burkina Faso with worsening food crisis,„Radio France International”, 10.02.2023, https://www.rfi.fr/en/africa/20230210-imf-agrees-80m-bailout-for-burkina-faso-to-help-with-food-crisis-war-ukraine, 21.02.2023.
[30] US drops Burkina Faso from Africa…
[31] P. Kleinfeld, 2022 in review: Conflict and dialogue in West Africa’s Sahel,„The New Humanitarian”, 22.12.2022, https://www.thenewhumanitarian.org/feature/2022/12/22/conflict-in-review-sahel, 21.02.2023.
Analiza konfliktu pomiędzy siłami bezpieczeństwa w Sudanie
Opracowała: Katarzyna Woźniak, 07.05.2023 r.
15 kwietnia 2023 r. w Sudanie wybuchł konflikt zbrojny pomiędzy dowodzoną przez gen. Abdela Fattaha al-Burhana Armią Sudanu (Sudan Armed Forces, SAF) a paramilitarnymi Siłami Szybkiego Wsparcia (Rapid Support Forces, RSF), kierowanymi przez gen. Mohameda Hamdana Dagalo, znanego jako Hemedti. Kilkudniowe walki pomiędzy siłami bezpieczeństwa pogłębiły kryzys humanitarny i gospodarczy w tym państwie. Jeśli konflikt w najbliższym czasie nie zostanie rozwiązany, to prawdopodobna jest długoletnia i wyniszczająca wojna domowa.
Strony konfliktu
Zarówno SAF, jak i RSF[1] słyną z długoletniej historii naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego oraz łamania praw człowieka. SAF oraz RSF (wtedy jeszcze pod nazwą Janjaweed) brały udział w brutalnym tłumieniu powstań, co zostało uznane za zbrodnie wojenne, w Darfurze, Kordofanie Południowym i Nilu Błękitnym. W 2019 r. armia oraz paramilitarne odziały przeprowadziły śmiertelne ataki na pokojowo protestujących demonstrantów, nim dołączyli do cywilów i pomogli obalić Omara al-Baszira – dyktatora, który rządził Sudanem przez 30 lat. Po upadku reżimu Baszira władzę w kraju przejęło wojsko, a po okresie rządów przejściowych miało oddać władzę w ręce cywilów. W 2021 r., kiedy Sudan miał już za sobą trudne decyzje gospodarcze i znajdował się na dobrej drodze ku demokracji, siły bezpieczeństwa przeprowadziły zamach stanu. Rozwiązano tymczasowy rząd premiera Hamdoka, a władzę przejęła Rada Suwerenna (Sovereign Council) na czele z Burhanem i jego zastępcą Hemedtim.
Przyczyny konfliktu
Jako główną przyczynę wybuchu konfliktu wskazuje się transformację sił bezpieczeństwa. Według porozumienia podpisanego w grudniu 2022 r. RSF miało zostać rozwiązane, a jej członkowie włączeni w szeregi armii pod jednym, wspólnym dowództwem. Wizje włączenia RSF do SAF były różne. Hemedti chciał, aby okres transformacji trwał dziesięć lat, lecz Burhan zamierzał tego dokonać w ciągu dwóch lat. Różnica poglądów stanowiła jedną z wielu przyczyn wybuchu konfliktu w Sudanie. Innym powodem była chęć wyjścia z cienia Hemedtiego. Od czasów obalenia Baszira zajmował on zawsze drugie miejsce w Tymczasowej Radzie Wojskowej (Transitional Military Council, TMC), a następnie jako zastępca przewodniczącego w Radzie Suwerennej, natomiast najważniejszą postacią pozostawał zawsze Burhan. Z biegiem czasu ambicje Hemedtiego rosły, a wraz z nim RSF, które objęły swoim zasięgiem cały kraj. Rywalizacja między Burhanem a Hemedtim przybrała na sile po obaleniu cywilnego rządu w październiku 2021 r.[2]
Rozpoczęciu walk sprzyjał również pozostawiony przez reżim Baszira pogląd, głoszący, że problemy najlepiej i najłatwiej rozwiązuje się siłą (podobnie wspiera ona również utrzymanie władzy). Baszir podczas swoich rządów celowo podzielił siły bezpieczeństwa na SAF i RSF, aby poprzez konkurencyjność, nieufność, podejrzliwość i rywalizacje utrzymywać w ryzach obie strony. Dodatkowo dawały one Baszirowi dodatkowe zabezpieczenie, gdyby któraś z nich próbowała dokonać zamachu stanu i obalić dyktatora.
Zarówno Burhan, jak i Hemedti pragną zachować jak najwięcej władzy, lecz nie będzie to możliwe, jeśli Sudan przejdzie pod demokratyczne rządy cywilów. Obaj boją się, że po odsunięciu ich od władzy staną przed wymiarem sprawiedliwości za zbrodnie popełnione przeciwko sudańskim cywilom. Dowódcy chcą także chronić swoje interesy, ponieważ w tym momencie czerpią lukratywne korzyści z sektorów, które powinny znaleźć się pod kontrolą państwa, jak rafinerie ropy naftowej czy kopalnie złota.
Na rozpoczęcie konfliktu wpłynęły też działania podmioty zewnętrzne, które wspierały dowódców SAF lub RSF. Środowisko międzynarodowe popełniło błąd, naiwnie wierząc, że junta wojskowa może oddać władzę w ręce cywilów. Sudan pogubił się w liczbie i różnorodności proponowanych strategii przejścia z rządów wojskowych do demokratycznych. W zależności od proponowanych warunków pomysły zewnętrznych aktorów były popierane lub odrzucane przez Burhana, Hemedtiego lub cywilną koalicję.
Przebieg konfliktu
5 grudnia 2022 r. podpisano ramową umowę polityczną dotyczącą transformacji sił bezpieczeństwa. Finalizacja umowy miała nastąpić 1 kwietnia 2023 r., jednak w wyniku braku porozumienia zainteresowane strony przez kolejne kilka dni przesuwały negocjacje. W związku z tym siły bezpieczeństwa postanowiły uciec się do rozwiązania siłowego.
Konflikt zbrojny był spodziewany i obie strony od pewnego czasu przygotowywały się do bitwy, rekrutując nowych członków. 13 kwietnia 2023 r. spory kontyngent członków RSF rozmieszczono w pobliżu bazy lotniczej w północnym mieście Meroe, gdzie stacjonował egipski personel lotniczy, który prowadził wcześniej zaplanowane wspólne ćwiczenia z armią[3]. SAF uznał obecność RSF w pobliżu bazy lotniczej za nieautoryzowane ruchy. Mediatorzy, przy wsparciu ONZ i QUAD (blok złożony z USA, UK, Arabii Saudyjskiej i ZEA), próbowali załagodzić sytuację, ale walki rozpoczęły się dwa dni później[4].
15 kwietnia 2023 r. w godzinach porannych rozpoczął się zbrojny konflikt pomiędzy wewnętrznymi siłami bezpieczeństwa Sudanu. Starcia wybuchły najpierw w stolicy państwa, Chartumie, i szybko rozprzestrzeniły się na inne główne miasta w całym kraju. Nie jest jasne, która ze stron oddała pierwsze strzały[5]. Walczące siły próbują przejąć kontrolę nad strategicznymi miejscami i infrastrukturą krytyczną: szpitalami, lotniskami, budynkami mediów informacyjnych, budynkami rządowymi i bankiem centralnym. Niszczone są szkoły, sklepy, instytucje użyteczności publicznej oraz meczety.
Walki toczą się wokół placu Republikańskiego w centrum Chartumu, a także w Chartumie Północnym (Bahri) oraz sąsiednim Omdurmanie. Samoloty bojowe latają nisko nad Chartumem[6]. Z uwagi na to, że działania prowadzone są w mieście, miliony ludzi znalazły się w ogniu krzyżowym. Produkty pierwszej potrzeby szybko się kończą, a dostawy są ograniczone[7]. Niezliczona liczba osób utknęła we własnych domach w 40-stopniowym upale, bez elektryczności, czasami wody[8]. Brak żywności i zaopatrzenia spowodował wzrost cen dóbr konsumpcyjnych – np. cena wody pitnej wzrosła dwu- lub trzykrotnie w zależności od regionu. Trwające na obszarach miejskich walki ograniczają też możliwość udzielania pomocy osobom potrzebującym[9].
Wiele krajów i organizacji podjęło próby przeprowadzenia mediacji między SAF a RSF. Trzydniowe porozumienie udało się osiągnąć dzięki wysiłkom Międzyrządowego Organu ds. Rozwoju (Intergovernmental Authority on Development, IGAD) oraz Stanów Zjednoczonych i Arabii Saudyjskiej. Do akcji wkroczyły także lokalne organizacje, w skład których wchodzą osoby poważane i szanowane przez społeczeństwo (imamowie, lokalni przywódcy i aktywiści)[10].
24 kwietnia 2023 r. walczące strony zgodziły się na 72-godzinne zawieszenie broni. W ciągu dziewięciu dni walk ogłoszono trzy takie porozumienia, jednak żadnego z nich nie zrealizowano. Prowadzone w dniach 22 i 23 kwietnia mediacje pozwoliły na rozpoczęcie różnych operacji ewakuacyjnych drogą lądową, powietrzną i morską. Od razu rozpoczęto też ewakuację obcokrajowców przebywających w Sudanie. Konwój ONZ wywiózł około 700 osób ze stolicy, gdzie toczyły się ciężkie walki. Konwój musiał przejechać drogę o długości 830 km z Chartumu do nadmorskiego miasta Port Sudan, gdzie nastąpiła ewakuacja przez Morze Czerwone do sąsiedniej Arabii Saudyjskiej. Operacje ewakuacyjne przebiegały w kilku etapach. Egipt ewakuował swoich obywateli drogą lądową, Grecja – drogą powietrzną przez Egiptu, a następnie do Aten. Niemcy przeprowadziły ewakuację do Jordanii i stamtąd do Berlina, a Stany Zjednoczone przetransportowały swoich obywateli do Dżibuti. Arabia Saudyjska przeprowadzała ewakuację drogą lądową do Port Sudan, a następnie drogą powietrzną lub morską do portu w Dżuddzie. Zarówno Port Sudan w Sudanie, jak i port w Dżuddzie były miejscami transferowymi, a saudyjskie siły zbrojne odegrały największą rolę w pomocy ewakuacji obywateli innych krajów. Podczas trwania tych operacji nie obyło się bez incydentów; m m.in. turecki samolot ewakuacyjny został ostrzelany i wymagał naprawy, po tym, gdy doznał uszkodzenia układu paliwowego, zginął też pracownik egipskiej ambasady, który zmierzał w jej kierunku, aby koordynować operację ewakuacyjną[11].
27 kwietnia 2023 r. SAF i RSF zgodziły się na przedłużenie zawieszenie broni o dodatkowe 72 godziny[12]. Pokój nie trwał długo, ponieważ 28 kwietnia 2023 r. doszło do wymiany ognia. Nie jest jasne, która ze stron pierwsza wyłamała się z trwającego rozejmu.
W bezpieczniejszych częściach Chartumu oraz regionie Gezira i Nilu Błękitnego ludzie zorganizowali marsze i czuwania, aby wezwać do zakończenia wojny. Popularny stał się hashtag „No_to_War” w języku arabskim, który szybko rozprzestrzenił się w mediach społecznościowych. Sudańczycy potępiają wojnę, ponieważ w każdej ze stron walczących są ich bliscy, którzy tracą życie i zdrowie[13].
30 kwietnia 2023 r. walczące strony konfliktu oświadczyły, że porozumienie o zawieszeniu broni będzie obowiązywać przez kolejne 72 godziny. Nie dotrzymano w pełni jego warunków, gdyż ponownie doszło do wymiany ognia pomiędzy stronami konfliktu[14].
2 maja 2023 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Sudanu Południowego poinformowało, że Burhan i Hemedti zgodzili się na siedmiodniowe zawieszenie broni – od 4 do 11 maja 2023 r. SAF i RSF mają wyznaczyć przedstawicieli, którzy będą reprezentować skonfliktowane strony w rozmowach pokojowych. Przedłużenie rozejmu zostało osiągnięte dzięki wysiłkom wschodnioafrykańskiego bloku regionalnego IGAD[15]. Jednak pomimo zawieszenia broni dochodziło do strzelanin.
Narracja pojawiająca się podczas konfliktu
Konflikt pomiędzy dwoma największymi siłami bezpieczeństwa w Sudanie tworzy przestrzeń do szerzenia dezinformacji, manipulacji i propagandy, aby „podbić serca i umysły ludzi”. Walka toczy się o władzę i poparcie społeczeństwa, a przywódcy wojskowi odwołują się głównie do przeszłości przeciwnika, aby zniechęcić Sudańczyków do jego osoby i rządów. Hemedti próbuje wykreować siebie jako obrońcę demokracji i cywilów, a Burhana przedstawić jako radyklanego islamistę wiernemu poprzedniemu reżimowi. Hemedti próbował zabiegać o względy cywilnych elit i wykorzystywał negatywne nastawienie społeczeństwa do armii jako historycznego wroga[16]. Ponadto Siły Szybkiego Wsparcia twierdziły, że pomagały w koordynacji i wspierały operacje ewakuacyjne. Doniesienia zostały sprostowane przez podsekretarza stanu ds. zarządzania Johna Bassa, który powiedział, że RSF „współpracowały do tego stopnia, że nie strzelały do naszych żołnierzy w trakcie operacji”[17].
Pojawiały się pogłoski, że armia chce stworzyć historyczną straży granicznej, która w 2000 r. pomagała stłumić rewoltę w Darfurze. Szef plemiennej milicji Musa Hilalem jest długoletnim rywalem Hemedtiego. Rywalizują oni o wpływy polityczne i gospodarcze w Darfurze, gdzie obaj posiadają udziały w wydobyciu złota[18].
Media społecznościowe pełne są sprzecznych informacji dotyczących przejęcia kontroli nad poszczególnymi obszarami. Agencje fact-checkingowe, organizacje prasowe oraz użytkownicy mediów społecznościowych pracują w pocie czoła, aby zweryfikować komunikaty podawane przez SAF i RSF. Przykładowo potwierdzono zniszczenie budynku Dowództwa Generalnego Sił Zbrojnych Sudanu (SAF), ale obalono twierdzenie RSF o zastrzeleniu samolotu należącego do SAF – okazało się, że udostępniony materiał filmowy pochodził z Syrii z 2020 r.[19]
Finansowanie i wyposażenie stron walczących
Sudańska armia dysponuje siłami powietrznymi oraz ciężką bronią. Jednak żołnierze SAF są skromnie wyszkoleni w konwencjonalnych bitwach i tradycyjnych działaniach wojennych[20]. SAF finansowane jest przez państwo, które opiera swoje dochody na sprzedaży ropy naftowej, jednak proces ten zakłócają obecnie toczące się wewnętrzne walki.
W ciągu dwóch dekad liczba członków RSF wzrosła do ponad 100 tys. Członkowie RSF są dobrze wyszkoleni w taktyce partyzanckiej oraz mają doświadczenie wojskowe dzięki wojnie w Jemenie[21]. Cameron Hudson, były urzędnik Departamentu Stanu USA i starszy współpracownik w Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych (Center for Strategic and International Studies, CSIS), powiedział, że „Grupa Wagnera dostarcza [RSF – przyp. KW] przenośne systemy obrony powietrznej, rakiety naramienne i działa przeciwpancerne”[22]. RSF posiada środki finansowe dzięki kontroli większości kopalń złota w regonie Darfuru. Zjednoczone Emiraty Arabie oraz Rosja są największymi importerami sudańskiego złota. RSF były utrzymywane przez Arabię Saudyjską i Zjednoczone Emiraty Arabskie m.in. w zamian za ich udział podczas wojny w Jemenie przeciwko Huti.
Wsparcie stron walczących
Obie strony próbują budować wewnętrzne i zewnętrzne sojusze, które mogą przechylić szalę zwycięstwa. SAF ma poparcie przeciwników Hemedtiego z Darfuru: Minniego Minawiego z Armii Wyzwolenia Sudanu (Sudan Liberation Army, SLA) oraz obecnego ministra finansów Jbrila Ibrahima, który jest także liderem Ruchu Sprawiedliwości i Równości (Justice and Equality Movement, JEM). Armii Sudanu sprzyja Egipt, który widzi sąsiada jako sojusznika w sprawie konfliktu o Nil i Wielką Tamę Odrodzenia w Etiopii.
Federacja Rosyjska i Grupa Wagnera wspierają Hemedtiego, który popierał utworzenie rosyjskiej bazy marynarki wojennej na Morzu Czerwonym. Ponadto paramilitarne siły RSF pomagają najemnikom z Grupy Wagnera chronić rosyjskie przetwórstwa złota w Sudanie[23].
W styczniu 2023 r. prezydent Czadu przyjął w Ndżamenie dowódcę SAF, gen. Burhana, a na drugi dzień – dowódcę RSF gen. Dagalo, aby pokazać atmosferę neutralności. Jednak czadyjski rząd tymczasowy skłania się ku SAF, ponieważ przejęcie władzy przez nieregularne siły, w których wielu członków pochodzi z czadyjsko-sudańskiej granicy, zagrażałoby stabilności Czadu. Według francuskiego dziennika „Le Monde” czadyjskie władze obawiają się, że zwycięstwo RSF wzmocni ambicje polityczne i wojskowe czadyjskich Arabów. Należy mieć na uwadze fakt, że kuzyn Hemedtiego jest szefem sztabu prezydenta Czadu. Ponadto klan Rizeigat, z którego pochodzi Hemedti, przeniósł się z Darfuru do Czadu. Tuż po rozpoczęciu konfliktu sąsiedni Czad zamknął granice z Sudanem. Później ogłosił, że przyjął ponad 320 sudańskich dezerterów[24].
Skutki konfliktu
Wystarczyło kilka dni walk, aby zrozumieć, że skutki konfliktu będą długoterminowe. Atakowane i plądrowane są placówki służby zdrowia, porywane karetki pogotowia. Część szpitali nie funkcjonuje, a inne są bliskie zawieszenia swojej działalności z powodu braku czy też zmęczenia pracowników oraz niedoborów w zaopatrzeniu[25]. Światowa Organizacja Zdrowia w Chartumie poinformowała, że ponad 60% placówek opieki zdrowotnej jest zamkniętych, a tylko 16% działa normalnie[26]. Funkcjonującym szpitalom kończą się zapasy leków i żywności. Brakuje też krwi oraz sprzętu do transfuzji, płynów dożylnych i środków medycznych. Szpitale zgłaszają również niedobór wody, energii elektrycznej, paliwa oraz żywności dla pacjentów[27].
Według danych sudańskiego Ministerstwa Zdrowia do 28 kwietnia 2023 r. zginęło co najmniej 512 osób, a ponad 4 tys. zostało rannych[28]. Rzeczywista liczba ofiar śmiertelnych i rannych jest wyższa, ponieważ obecne dane obejmują tylko zgony zgłoszone do placówek służby zdrowia.
W Sudanie jeszcze przed rozpoczęciem konfliktu trwała epidemia dengi i malarii, a spowodowane konfliktem uszkodzenia infrastruktury wodnej i walki mogą przyczynić się do zaostrzenia epidemii. Okupowane jest Narodowe Laboratorium Zdrowia Publicznego (National Public Health Laboratory), gdzie mieści się także bank krwi. WHO podaje, że „wyszkoleni technicy laboratoryjni nie mają już dostępu do laboratorium, a przy przerwach w dostawie prądu nie jest możliwe właściwe zarządzanie materiałami biologicznymi przechowywanymi w laboratorium do celów medycznych”. W laboratorium znajdują się próbki cholery, polio i odry, które stanowią poważne zagrożenie chemiczne i biologiczne[29]. Nie podano do wiadomości publicznej, która z walczących stron okupuje laboratorium.
Zauważalny jest zwiększony ruch migracyjny. Blisko 100 tys. Sudańczyków zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów i szukania schronienia w bezpieczniejszych miejscach, w tym w sąsiednim Egipcie, Libii, Czadzie, Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie Południowym, Etiopii i Erytrei[30]. W ciągu tygodnia od rozpoczęcia walk 20 tys. Sudańczyków, głównie kobiet i dzieci, uciekło z regionu Darfuru do sąsiedniego Czadu[31]. Natomiast Egipt poinformował, że od 15 do 28 kwietnia 2023 r. granicę przekroczyło co najmniej 14 tys. sudańskich uchodźców i 2 tys. osób z innych krajów[32]. Jeszcze przed rozpoczęciem konfliktu prawie 16 mln ludzi w Sudanie potrzebowało pomocy humanitarnej. W wyniku obecnych wewnętrznych walk liczba potrzebujących z pewnością wzrośnie[33].
Ograniczany jest dostęp do sieci internetowej i telekomunikacyjnej. 23 kwietnia 2023 r. awarie zaobserwowano u operatorów Sudani, Kanar oraz częściowo Zain. SAF oskarżyła RSF o sabotowanie sieci internetowej oraz próbę kontroli rafinerii naftowej El Jeili we wschodniej części Chartumu Północnego[34].
Duże ryzyko dla bezpieczeństwa wewnętrznego w Sudanie stanowi otwarcie więzień i uwolnienie przetrzymywanych tam osób. Więźniowie z El Huda potwierdzili doniesienia, że zostali wypuszczeni przez członków RSF. Setki kobiet opuściły więzienie w Omdurmanie po jego zbombardowaniu podczas gwałtownych starć w pobliżu budynku krajowego radia i telewizji[35]. Oczy wszystkich zwróciły się też na więzienie Kober w Chartumie Północnym, gdzie przetrzymywano kilku przywódców z byłego reżimu. Lokalne media prasowe donoszą, że 25 kwietnia 2023 r. nastąpiła tam odparta przez strażników próba ataku. Odpowiedzialność za jego bezpieczeństwo przejęła SAF[36]. Podejrzewa się, że RSF chcą poprzez wypuszczenie więźniów odzyskać część swoich członków, którzy odsiadywali karę pozbawienia wolności, oraz zdestabilizować funkcjonowanie armii, skupionej na walce z RSF.
Z powodu braku dostępu do wody pitnej, żywności, opieki medycznej i elektryczności władze więzienne same decydują się na otwieranie więzień. Uwolniono osadzonych z Shala, Nyala, Ed Daein, Soba oraz Kober. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nie wydało żadnych wyjaśnień, czy były to celowe działania ze strony rządu[37]. Uwolnienie więźniów z Kober wywołało poruszenie i obawy społeczeństwa, ponieważ przetrzymywano tam osoby poszukiwane przez Międzynarodowy Trybunał Karny za zbrodnie popełnione w Darfurze, w tym Omara al-Baszira, Harouna i Hussina. Anonimowe źródła wojskowe powiedziały „Associated Press”, że wyżej wymienione osoby przewieziono do szpitala wojskowego ponad trzy miesiące przed rozpoczęciem konfliktu. Szpital wojskowy potwierdził, że jego pacjentem jest Baszir. Natomiast Haroun udzielił komentarza Sudan TV, w którym oświadczył, że więźniów wypuszczono, a on sam zamierza stawić się przed sądem po zakończeniu konfliktu. Dodatkowo Haroun zadeklarował poparcie dla SAF. Wojsko zaprzeczyło uwolnieniu więźniów z Kober i oskarżyło o podszywanie się pod nie RSF, które z kolei odpowiedziały, że SAF uwolnił zwolenników byłego reżimu, aby przywrócić poprzednie rządy.
Pogłębienie kryzysu gospodarczego w Sudanie przyczyni się do wzrostu bezrobocia, który zachęci młode społeczeństwo, zwłaszcza mężczyzn, do przyłączenia się do sił walczących, aby otrzymywać pensję i czerpać zyski z grabieży[38].
Podsumowanie
Środowisko międzynarodowe od upadku Baszira w 2019 r. próbuje poprowadzić Sudan w kierunku rządów demokratycznych. Dotychczasowe próby zawiodły lub funkcjonowały przez krótki czas. Ponownie różne strony, sojusze i organizacje próbują nakłonić Burhana i Hemedtiego do dialogu., mało prawdopodobne jest jednak zawarcie trwałego rozejmu pomiędzy skonfliktowanymi stronami. Najbardziej niebezpiecznym, ale prawdopodobnym scenariuszem dla Sudanu jest przerodzenie się konfliktu w długoletnią wojnę domową, która może wciągnąć do walki sąsiednie państwa, a zwłaszcza regiony przygraniczne, gdzie obowiązuje podział etniczny i plemienny. Długoletni konflikt będzie miał negatywne skutki dla Sudanu i regionu. Utrudniony zostanie proces przejścia w rządy demokratyczne, wzrośnie łamanie praw człowieka, pogłębi się kryzys humanitarny, migracyjny i gospodarczy. Skonfliktowane strony będą szukały sojuszników, którzy poprą ich działania militarnie i polityczne, dostarczą broń oraz wstawią się za nimi na arenie międzynarodowej. Innym, równie prawdopodobnym scenariuszem jest impas polityczny lub wrócenie do statusu quo ante bellum. Może być to jednak utrudnione, gdyż zarówno Burhan, jak i Hemedti wierzą, że mogą zwyciężyć w tym konflikcie.
[1] Siły Szybkiego Wsparcia (Rapid Support Forces, RSF), kierowane przez gen. Mohameda Hamdana Dagalo znanego jako Hemedti, w 2013 r. wyewoluowały z milicji Janjaweed, która oskarżona jest o zbrodnie wojenne i naruszenie praw człowieka. W 2015 r. uzyskały status regularnych sił zbrojnych, a w 2017 r. uchwalono nową ustawę, dzięki której stały się niezależnymi siłami bezpieczeństwa. M. El Doh, Sudan Conflict: More Complex than Meets the Eye, „Geopolitial Monitor”, 21.04.2023, https://www.geopoliticalmonitor.com/sudan-conflict-more-complex-than-meets-the-eye/, 3.06.2023.
[2] Stopping Sudan’s Descent into Full-Blown Civil War, „International Crisis Group”, 20.04.2023, https://www.crisisgroup.org/africa/horn-africa/sudan/stopping-sudans-descent-full-blown-civil-war, 28.04.2023.
[3] Stopping Sudan’s Descent into…
[4] Tamże.
[5] Tamże.
[6] USAID deploys ‘disaster team’ for Sudan as violence continues and health care collapses,„Dabanga”, 24.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/usaid-deploys-disaster-team-for-sudan-as-violence-continues-and-health-care-collapses, 29.04.2023.
[7] Stopping Sudan’s Descent into…
[8] Tamże.
[9] Tamże.
[10] Darfur update: clashes in El Geneina, extended truce in El Fasher, and popular initiatives in Nyala, „Dabanga”, 25.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/darfur-update-clashes-in-el-geneina-extended-truce-in-el-fasher-and-popular-initiatives-in-nyala, 29.04.2023.
[11] Us State Secretary Announces 72-HR Ceasefire,„allAfrica”, 24.04.2023, https://allafrica.com/stories/202304250007.html, 29.04.2023.
[12] Sudan’s fragile ceasefire extended, IGAD proposes to mediate, „Dabanga”, 28.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/sudans-fragile-ceasefire-extended-igad-proposes-to-mediate, 2.05.2023.
[13] Fighting leads to internet cuts, Sudanese protests against the war,„Dabanga”, 24.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/fighting-leads-to-internet-cuts-sudanese-protests-against-the-war, 29.04.2023.
[14] UN: Sudan Fighting Could Force 800,000 to Flee, „Voice of America”, 1.05.2023, https://www.voanews.com/a/sudan-s-warring-factions-announce-cease-fire-extension/7073182.html, 2.05.2023.
[15] Sudan warring parties agree to 7-day truce from May 4, „Africanews”, 2.05.2023, https://www.africanews.com/2023/05/02/sudan-warring-parties-agree-to-7-day-truce-from-may-4/, 3.05.2023.
[16] Stopping Sudan’s Descent into…
[17] Sudan rivals pledge evacuation help, US diplomats airlifted, „Arab News”, 24.04.2023, https://www.arabnews.com/node/2291491/middle-east, 2.05.2023.
[18] Stopping Sudan’s Descent into…
[19] Hemedti manoeuvres to brand war against Sudan army as fight against former regime Islamists, „Dabanga”, 17.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/hemeti-manoeuvres-to-brand-war-against-sudan-army-as-fight-against-former-regime-islamists, 2.05.2023.
[20] M. El Doh, Sudan Conflict: More Complex…
[21] Tamże.
[22] S. Solomon, Russia’s Wagner Group Could Fuel Conflict in Sudan, Experts Say,„Voice of America”, 26.04.2023, https://www.voanews.com/a/russia-wagner-group-could-fuel-conflict-in-sudan-experts-say/7067192.html, 2.05.2023.
[23] P. Obaji, Sudan: Russia’s Wagner Group and the grab for power and gold, „Deutsche Welle”, 26.04.2023, https://www.dw.com/en/pmc-russias-wagner-group-in-sudan-gold-military-junta/a-65439746, 2.05.2023.
[24] Chad fears rising tribal tensions if RSF wins, as up to 20,000 Sudanese refugees crossed its border,„Dabanga”, 24.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/chad-fears-rising-tribal-tensions-if-rsf-wins-as-up-to-20000-sudanese-refugees-crossed-its-border, 29.04.2023.
[24] M. El Doh, Sudan Conflict: More Complex…
[25] A. van Wyk, Sudan: 'Worst Place To Be Is On the Road’ – WHO Speaks on Emergency Civilian Aid in Sudan,„allAfrica”, 20.04.2023, https://allafrica.com/stories/202304200387.html, 29.04.2023.
[26] UN humanitarians will return to Khartoum ‘as quickly as possible’: UN aid coordinator, „UN News”, 27.04.2023, https://news.un.org/en/story/2023/04/1136147, 2.05.2023.
[27] A. van Wyk, Sudan: 'Worst Place To Be Is…
[28] Fierce fighting rages across Sudan despite ceasefire extension, „Radio France International”, 28.04.2023, https://www.rfi.fr/en/africa/20230428-fierce-fighting-rages-across-sudan-despite-ceasefire-extension, 2.05.2023.
[29] Sudan: UN aid operation continues amid dire humanitarian conditions, „UN News”, 25.04.2023, https://news.un.org/en/story/2023/04/1135992, 29.04.2023.
[30] USAID deploys ‘disaster team’ for Sudan…
[31] Chad fears rising tribal tensions if RSF wins…
[32] Fierce fighting rages across…
[33] USAID deploys ‘disaster team’ for Sudan…
[34] Fighting leads to internet cuts, Sudanese protests against the war,„Dabanga”, 24.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/fighting-leads-to-internet-cuts-sudanese-protests-against-the-war, 29.04.2023.
[35] Attacks on prisons in Sudanese capital free thousands of inmates, „Dabanga”, 25.04.2023, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/attacks-on-prisons-in-sudanese-capital-free-thousands-of-inmates, 30.04.2023.
[36] Attacks on prisons in Sudanese…
[37] Tamże.
[38] N. Westcott, What Will Happen in Sudan?,„African Arguments”, 19.04.2023, https://africanarguments.org/2023/04/what-will-happen-in-sudan/, 28.04.2023.
Opracowała: Katarzyna Woźniak, 28.09.2021 r.
Człowiek uczy się całe swoje życie, jednak, ile procent swojego życia uczymy się
w szkole? Z amerykańskich badań wynika, że przy średniej długości życia wynoszącej 79 lat i 12-letniej edukacji obowiązkowej w szkole spędzamy 15% swojego życia. Dane te rosną o 4% z każdym dodatkowym 2- lub 3-letnim okresem spędzonym na nauce[1].
Dlaczego etap szkoły jest najważniejszy w życiu człowieka? Otóż szkoła to miejsce, gdzie człowiek przystępuje do pierwszej, większej społeczności. Jego działalność
i zaangażowanie w życie szkolne będzie kształtować sposób funkcjonowania
w społecznościach pozaszkolnych, np. lokalnych czy międzynarodowych. W gronie rówieśników dochodzi do pierwszych problemów, konfliktów, sporów wynikających
z odmienności poglądów, innych poziomów wartości czy wrażliwości. Przykładem może być zabieganie o szkolną popularność czy rywalizacja o jak najlepsze wyniki w nauce. Dla uczniów, których priorytetem są najlepsze wyniki na świadectwie szkolnym, popularność może nie mieć żadnego znaczenia, jednak dla kogoś innego może być bardzo ważna. Dyrektorzy, pedagodzy czy psycholodzy szybko radzą sobie z zaistniałymi problemami, lecz niekiedy jest to utrudnione. Pozorne dziecięce droczenie – takie jak zabranie długopisu, schowanie plecaka czy pociągnięcie za włosy – może mieć swoje konsekwencje w przyszłości. Niewłaściwa reakcja opiekuna lub jej brak może spowodować, że niewinne droczenie przerodzi się w długotrwałe dręczenie. Bierna postawa wobec przemocy zachęci oprawców do dalszego działania. Zrodzi także niezdrowe przeświadczenie, że siłą i agresją można załatwić wszystko, a sukces osiąga się tylko przez dążenie po trupach do celu. Poprzez niewłaściwe zachowanie osób, od których oczekuje się pomocy, pokrzywdzone dziecko zatraca poczucie sprawiedliwości. Przestaje ufać innym ludziom, nie dzieli się swoimi problemami, które (według dziecka) nikogo nie obchodzą, zaczyna dusić je w sobie. Wpływa to niekorzystnie na zdrowie psychiczne pokrzywdzonego. W skrajnych przypadkach może doprowadzić do depresji, prób samobójczych czy samobójstwa. Cicha, spokojna osoba, która była wieloletnią ofiarą przemocy rówieśniczej, może zacząć czuć nienawiść i chęć zemsty. I to nie tylko na swoim oprawcy, ale całej społeczności szkolnej, która nie reagowała właściwie na istniejące problemy. Dlatego tak ważne jest odpowiednie i szybkie reagowanie na pojawiające się spory oraz problemy uczniów.
Czy jest złota metoda, która pomoże rozwiązać wszystkie spory, konflikty i problemy szkolne? Niestety nie. Są mniej lub bardziej skuteczne metody. Najszybszą i najczęściej wybieraną metodą jest rozstrzygnięcie sprawy przez szkolnego sędziego, którego funkcję pełni wychowawca lub dyrektor. Wymierzona zostaje sprawiedliwość karna, która nie przynosi satysfakcjonującego rozwiązania sporu. Polega na zadaniu dwóch pytań: „co się stało?” oraz„kto zaczął?” i wymierzeniu kary. Nie ma głębszego zbadania sprawy, sprawdzenia, czy istnieje drugie dno. Zwaśnione strony nie dochodzą do zgody i wzajemnego zrozumienia. Uparcie trwają w swoich racjach bez możliwości nawiązania nici porozumienia. Konflikt pozostaje. Bardziej skuteczną, choć mniej spotykaną metodą na szkolne konflikty są wspólne rozmowy. Dochodzi wtedy do rozumienia swojego błędu, punktu widzenia drugiej strony oraz emocji, jakie towarzyszą zebranym. Mediacje nie są najłatwiejszym sposób radzenia sobie z problemami, jednak właściwie przeprowadzone przynoszą długotrwałe efekty. Ale czym tak dokładnie są mediacje? W jakich przypadkach szkolnych można je zastosować? Czy mediacje przynoszą jakieś korzyści?
Aby zrozumieć, czym są mediacje i jaka jest ich idea, rozpocznijmy od wyjaśnienia pojęcia mediacje. Wyraz „mediacje” pochodzi z łacińskiego słowa mediato, co oznacza „pośredniczyć, być w środku”. Jest to pokojowa i polubowna forma rozwiązywania konfliktów. Pokojowa, ponieważ nie wymaga użycia siły mięśni, tylko argumentów i wzajemnego zrozumienia. Polubowna, ponieważ strony sporu dobrowolnie przystępują do rozmów. Mediacja odbywa się z udziałem trzech stron: osoby neutralnej w sporze, czyli mediatora oraz dwóch zwaśnionych stron. Mediacje polegają na wysłuchaniu przez mediatora stron konfliktu, a następnie poprowadzeniu rozmowy w taki sposób, aby załagodzić spór i pomóc
w wypracowaniu wspólnego rozwiązania. Mediacja jest prawnie uregulowana w Kodeksie Postępowania Cywilnego. W przypadku placówki edukacyjnej mediacje powinny być zapisane w Statucie Szkoły jako wiodąca metoda rozwiązywania konfliktów w warunkach szkolnych. Od 2020 r. mediacja jest usługą bezpłatną, gwarantowaną przez państwo w ramach systemu poradnictwa. Z bezpłatnej mediacji można skorzystać w Punktach Nieodpłatnej Pomocy Prawnej lub Nieodpłatnego Poradnictwa Obywatelskiego[2].
Mediacje, choć przynoszą długotrwałe efekty, nie są najłatwiejszą i najszybszą metodą rozwiązania kłótni i problemów. Po pierwsze, wymagają cierpliwości i nierzadko wielokrotnych spotkań, aby w pełni skłócone strony doszły do wzajemnego porozumienia. Po drugie muszą zostać spełnione pewne zasady:
• dobrowolności – strony konfliktu dobrowolnie, tzn. bez nacisku z zewnątrz, samodzielnie muszą wyrazić zgodę na udział w mediacji. Zgoda ta może zostać cofnięta na każdym etapie mediacji przez każdą ze stron. Czy to którąś ze stron konfliktu, czy to przez mediatora.
• bezstronności – strony sporu mają równe prawa. Nie ma lepszej, gorszej strony, wszyscy są sobie równi i należy się im takie samo traktowanie. Osoba wybrana na mediatora nie może opowiedzieć się po żadnej stronie konfliktu. Musi być neutralna i w tym nieugięta. Nie może poddać się manipulacji albo zostać włączona w konflikt / problem.
• poufności – podczas trwania postępowania mediacyjnego oraz po jego zakończeniu zwaśnione strony oraz mediator zobowiązane są do zachowania tajemnicy. Wszystko, co zostało powiedziane w miejscu spotkania mediacyjnego, tam pozostaje. Nic nie może wyjść na zewnątrz. W warunkach szkolnych mogłoby dojść do stworzenia się obozów wsparcia dla skonfliktowanych osób. I choć konflikt mógłby zostać rozwiązany dzięki mediacjom, trwałby on dalej wśród osób drugoplanowych w głównym sporze.
• neutralności – mediator nie posiada prawnych możliwości, aby narzucić stronom propozycję rozwiązania sporu, ponieważ to strony same muszą dojść do porozumienia. Mediator jest tylko moderatorem, który może ukierunkować rozmowy stron w taki sposób, aby zostało wypracowane wspólne porozumienie zgodne z ideą mediacji.
• akceptowalności – strony sporu muszą wyrazić zgodę, czy dany mediator odpowiada obu stronom. Jeśli mediator z jakiś powodów nie pasuje którejś ze stron, w rolę mediatora powinien wcielić się ktoś inny, kto usatysfakcjonuje obie strony. W uzasadnionych przypadkach strony konfliktu mają prawo zmienić mediatora / mediatorów na każdym etapie mediacji. Mediator rówieśniczy może także zrezygnować z prowadzenia mediacji, jeśli np. uzna, że dany konflikt przerasta jego możliwości lub gdy czuje, że zaczyna opowiadać się za którąś ze stron. Zasada akceptowalności dotyczy również ugody, która jest zawierana pomiędzy stronami po dojściu do porozumienia. Ugoda musi być zaakceptowana przez obie strony sporu[3].
Mediacje mają szerokie zastosowanie. Można je wykorzystać w sprawach:
- rodzinnych, które dotyczą spadków, majątków, dawnych konfliktów pokoleniowych;
- rozwodowych, gdzie mediacje pomogą łagodnie przejść okres rozstania
(wypracowanie podziału majątku czy opieki nad dziećmi);
- cywilnych, które mogą dotyczyć konfliktów sąsiedzkich, np. o sporną jabłoń rosnącą na miedzy;
- pracowniczych – dotyczyć mogą konfliktu wewnętrznego między pracownikami, jak również pomiędzy pracownikami a przełożonymi;
- gospodarczych, gdzie spór dotyczy dwóch przedsiębiorstw;
- karnych, w których to oprawca poznaje emocje i poziom krzywdy, jaką wyrządził,
a ofiara zapoznaje się z motywem czynu; - administracyjnych, które dotyczą konfliktu np. pomiędzy urzędnikami a interesantem;
- nieletnich, gdzie sprawcą czynu zabronionego jest osoba nieletnia i nie jest za późno na interwencje poza sądem;
- szkolnych i rówieśniczych[4].
Przebieg mediacji szkolnej a rówieśniczej wygląda podobnie. Różnica tkwi w stronach zatargu oraz przez kogo mediacje zostają przeprowadzone. O mediacji szkolnej mówimy wtedy, gdy konflikt powstaje na linii uczeń-uczeń, uczeń-nauczyciel, nauczyciel-nauczyciel, nauczyciel-dyrekcja, pracownik-dyrekcja, rodzic-nauczyciel, rodzic-dyrekcja, rodzic-rodzic. Mediatorem może być każda osoba przeszkolona z zakresu mediacji (pedagog, psycholog, dyrektor).
Przykładem konfliktu, który co roku na początku września pojawia się na linii rodzice-dyrekcja, jest umiejscowienie nieobowiązkowej lekcji religii w środku zajęć szkolnych. Przyczynia się to do powstania tzw. „okienek” dla uczniów, którzy nie uczęszczają na ten przedmiot[5]. W tym przypadku rolą mediatora jest pomoc w dojściu do spotkania pomiędzy stronami sporu, zrozumieniu argumentów rodziców i dyrekcji oraz znalezienie wspólnego rozwiązania. Natomiast mediacje rówieśnicze stosujemy, gdy konflikt zrodził się pomiędzy uczniami. Mediatorem jest wtedy inny uczeń, który został wcześniej przeszkolony z zakresu mediacji. Młodego mediatora wspiera opiekun – mediator szkolny[6].
Mediacje rówieśnicze stosujemy w przypadku wystąpienia sporu, czyli min. dwóch różnych poglądów na daną sprawę. Kiedy kulturalna dyskusja przeradza się konflikt wartości, których skłócone strony nie mogą pogodzić. Każda ze stron chce pokazać, że ma rację, nie uwzględniając innych punktów widzenia. Mowa bywa źródłem nieporozumień, o co
w warunkach szkolnych nietrudno. W tym przypadku mediacje pozwolą wyjaśnić wszelkie wątpliwości, które wyniknęły z błędnej interpretacji słów. Rozmowy można zastosować zarówno, gdy występuje agresja werbalna, jak i niewerbalna. Do zjawisk agresji werbalnej zaliczamy: przezwiska, wyzwiska, przekleństwa, wulgaryzmy, groźby, pokazywanie obraźliwych i jednoznacznych gestów, fałszywe oskarżanie, plotki, przedrzeźnianie, „robienie min” czy krzyk. Przykładem agresji werbalnej może być: obrażanie członków rodziny kolegi lub koleżanki z klasy, wyśmiewanie rówieśnika ze względu na jego / jej wygląd, rozpowszechnianie plotek i fałszywych informacji w celu zaszkodzenia, ale również prowokowanie do bójek, czyli przemocy niewerbalnej. Agresja niewerbalna u dzieci przejawia się tupaniem, padaniem na podłogę, uderzaniem głową o ścianę lub podłogę czy wymuszeniem, np. poprzez płacz. U młodzieży agresja niewerbalna to poszturchiwanie, bicie, nękanie, stosowanie gróźb, kradzieże, przywłaszczanie cudzego mienia, pokazywanie swojej pozycji społecznej, upokarzanie, wandalizm. Na wstępnym etapie tych przejawów agresji mediacja przynosi skutek, ponieważ strony mogą zrozumieć motywy swojego zachowania i emocji, jakie im wtedy towarzyszą. Jednak mediacja jest nieskuteczna, kiedy przemoc wymyka się spod kontroli i jest stosowana w sposób ciągły. Może wręcz przyczynić się do nasilenia bullyingu[7].
Jakie zalety i korzyści przynosi mediacja w szkole? Dla pedagogów i psychologów niewątpliwą zaletą jest rozwiązywanie konfliktów rówieśniczych pomiędzy uczniami. Osoba dorosła nie jest proszona o ingerencję, więc nie przekształca się w sędziego wymierzającego sprawiedliwość. Mediacje dają poczucie sprawiedliwości naprawczej, która polega na zrozumieniu przez skłócone strony popełnionego błędu. Wspólne wypracowanie rozwiązania jest satysfakcjonujące dla uczestników mediacji, a rozmowy w szkole przyczyniają się do zmniejszenia liczby bójek i kłótni uczniowskich. Kłótnie przerodzą się w krytyczne, kulturalne dyskusje, w których obie strony spokojnie wysłuchują swoich poglądów i racji. Uczniowie nie odcinają się od innych ze względu na odmienne poglądy, ale trzymają się rzeczy, które ich łączą. Pomimo różnicy zdań przyjaźnie trwają dalej, a tolerancja znacznie wzrasta. Mediacje prowadzą do przeciwdziałania zjawisku przemocy i hejtu w szkole. Rozmowy dają możliwość spojrzenia na problem / konflikt od drugiej strony, poznania i zrozumienia uczuć i poglądów z innej perspektywy. W trakcie dialogu są budowane pozytywne relacje międzyludzkie. Dzięki obecności bezstronnej, neutralnej osoby trzeciej możliwe jest spokojne i krytyczne podejście do sprawy. Mediator hamuje negatywne emocje i buduje pozytywną atmosferę w trakcie spotkania mediacyjnego. Zaletą mediacji jest to, że daje poczucie „dorosłego”
i odpowiedzialnego podejścia do zjawiska konfliktu lub problemu – nie dziecinnego skarżenia czy obrażania. Zaistniały spór lub problem dzięki mediacji zostaje rozwiązany na dłuższy okres lub rozwiązany całkowicie, na stałe. Największą korzyścią płynącą z mediacji jest nauka umiejętności, które można wykorzystać w dorosłym życiu. Dzięki mediacji uczymy się rozmawiać i słuchać potrzeb innych osób. Nie mamy trudności ze swobodnym wypowiedzeniem swoich uczuć. Potrafimy wyrażać i odbierać opinie oraz poglądy drugiej strony bez skrajnych emocji. W trakcie mediacji uczymy się wyrozumiałości, empatii
i tolerancji, rozwiązywania problemów i konfliktów bez użycia przemocy. Mediacja to nauka szukania wspólnego rozwiązania i cech, które nas łączą[8].
Jednak, aby korzyści płynące z umiejętności mediacji były skuteczne w dorosłym życiu, należy je wprowadzać od najmłodszych lat. Najkorzystniejszy jest wiek szkoły podstawowej, zanim dziecko wejdzie w buntowniczy wiek nastoletni. Wtedy jest najbardziej podatne na kształtowanie osobowości i przyswajanie wzorców. Nauka rozwiązywania konfliktów
i problemów poprzez wspólne rozmowy przyczynia się do wypracowania poprawnego
i odpowiedzialnego zachowania, które przystoi w późniejszym życiu dorosłym.
[1] What Percentage of the Average Life of an American Is Spent at School?, „Reference.com”, 3.04.2020, https://www.reference.com/world-view/percentage-average-life-american-spent-school-b4bf5e983cdb6f65, 14.09.2021.
[2] P. Majcher-Guzik, Poradnik prawny. Mediacje rówieśnicze, „Stowarzyszenie DOGMA”, http://dogma.org.pl/wp-content/uploads/Poradnik-Mediacje-r%C3%B3wie%C5%9Bnicze-%C5%BBory.pdf”, 14.09.2021.
[3] Zasady mediacji, „Polskie Centrum Mediacji”, https://mediator.org.pl/baza-wiedzy/zasady-mediacji/, 15.09.2021.
[4] Rodzaje mediacji, „Polskie Centrum Mediacji”, https://mediator.org.pl/o-mediacji/rodzaje-mediacji/, 15.09.2021.
[5] K. Kowalczyk, Trend rezygnacji z lekcji religii utrzymuje się. Winne m.in. przeładowane plany lekcji, „Bankier.pl”, 14.09.2021, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Trend-rezygnacji-z-lekcji-religii-utrzymuje-sie-Winne-m-in-przeladowane-plany-lekcji-8187141.html, 14.09.2021,
[6] Mediacje rówieśnicze, „Polskie Centrum Mediacji”, https://mediator.org.pl/o-mediacji/mediacje-rowniesnicze/, 15.09.2021.
[7] K. Książkiewicz, Agresja – definicja, zjawiska, rodzaje, „Katarzyna Książkiewicz trener z szóstym zmysłem”, http://katarzynaksiazkiewicz.pl/agresja-definicja-zjawiska-rodzaje/, 15.09.2021.
[8] K. Sikora, Mediacje szkolne- mediacje rówieśnice, „mediacjepoludzku.pl”, 3.11.2019, https://mediacjepoludzku.pl/blog/mediacje-szkolne-mediator-rowiesniczy/, 17.09.2021.