Anders Breivik – co popchnęło go do mordu na własnych rodakach?
WYŚWIETL WERSJE PDF

Anders Breivik – co popchnęło go do mordu na własnych rodakach?

Opracowała: Natalia Jurkiewicz

Wprowadzenie

Mężczyzna, który swoim działaniem zamierzał pobudzić świadomość narodową współczesnych Europejczyków. Jego czyny miały stać się inspiracją dla kolejnych bohaterów, oczyszczających Europę z wyznawców islamu oraz zwolenników multikulturalizmu i liberalizmu, którzy „niechybnie zniszczą” Stary Kontynent. W celu dotarcia do setek tysięcy odbiorców spisywał skrupulatnie własne rady, przemyślenia i wskazówki w liczącym ponad 1500 stron manifeście[1], udostępnianym z kolei tysiącowi znajomych za pośrednictwem e-maila z załącznikiem na kilkadziesiąt minut przed zamachami[2]. Człowiek, który w trakcie jednego dnia dokonał dwóch najkrwawszych zamachów terrorystycznych na terenie Norwegii – państwa zajmującego w roku 2017 pierwsze, a w 2018 – drugie miejsce na liście krajów, których mieszkańcy są najszczęśliwsi[3]. Co popchnęło Andersa Behringa Breivika, znanego dzisiaj jako Hansen Fjotolf[4], do mordu na własnych rodakach? Jak doszło do zamachów na tak wielką skalę w kraju powszechnie uważanym za bogaty, opiekuńczy wobec obywatela, którego mieszkańcy mają niezwykle duże poczucie wspólnoty[5]?

Anders Behring Breivik, sprawca dwóch doskonale przemyślanych i zaplanowanych ataków terrorystycznych z 22 lipca 2011 roku w Norwegii. Rodowity Norweg, który swoimi czynami chciał sprzeciwić się zjawisku imigracji i islamizacji oraz lobbowanemu przez polityków lewicy multikulturalizmowi. Uderzenie w dzielnicę rządową stanowiło preludium do kolejnych, szokujących opinię publiczną wydarzeń na wyspie Utøya.

Atak w Oslo i na wyspie Utøya

Pierwszy zamach bombowy z wykorzystaniem samochodu-pułapki został przeprowadzony w dzielnicy rządowej Oslo. Ważąca niespełna tonę bomba[6], którą Breivik wykonał na bazie nawozów sztucznych, sproszkowanego aluminium, oleju napędowego oraz metalowych elementów, znajdowała się we wnętrzu auta marki VW Crafter. W wyniku jej wybuchu o godzinie 15.25 – kiedy w siedemnastopiętrowym budynku ministerialnym, zajmowanym przez premiera Jensa Stoltenberga i rząd oraz jego okolicy przebywało około 325 osób[7] – zginęło ośmioro ludzi[8]. Energia eksplozji spowodowała wybicie większości okien w budynku oraz zniszczenia w promieniu kilkuset metrów wokół. W zamyśle Breivika wybuch miał uszkodzić zewnętrzne filary budynku, przez co zapadłby się pod własnym ciężarem, do czego jednak nie doszło[9].

Zdjęcie nr 1. Budynki rządowe w Oslo po pierwszym ataku Breivika. Źródło: Gettyimages.com

Drugi atak został przeprowadzony na wyspie Utøya, gdzie odbywał się obóz młodzieżówki Partii Pracy. Po porzuceniu auta z ładunkiem wybuchowym w dzielnicy rządowej Oslo Breivik przesiadł się do fiata doblo[10], którym udał się w drogę ku przeprawie promowej na wyspę Utøya. Podczas gdy w centrum Oslo panowały chaos i panika, Breivik kierował się do kolejnego celu – wyspy o powierzchni 12 000 km2, na której przebywały około 564 osoby pochłonięte debatami politycznymi, rozmowami i wspólnym spędzaniem lipcowego weekendu[11]. Niespełna dwie godziny po wybuchu bomby w Oslo zamachowiec rozpoczął drugą fazę swojego planu, przedstawiając się jako policjant, którego zadaniem jest sprawdzenie stanu bezpieczeństwa na wyspie, co miało mieć związek z zamachem bombowym w stolicy. Dzięki fałszywemu mundurowi, dokumentom potwierdzającym służbę w policji oraz widocznemu uzbrojeniu zyskał możliwość przedostania się promem na wyspę. Przed zjazdem na przeprawę promową zamontował na desce rozdzielczej samochodu policyjną lampę błyskową, aby posiadać jak najwięcej atrybutów potwierdzających tożsamość policjanta, którą przyjął. Strażnik w przystani promowej ucieszył się, iż policja postanowiła zadbać o bezpieczeństwo młodzieży, szczególnie w związku z atakiem w Oslo i wysłała swojego przedstawiciela, aby przeprowadził kontrolę na wyspie[12].

Po przedostaniu się przez jezioro Breivik rozpoczął eliminację uczestników zgromadzenia. Pierwsze strzały padły około 17.21[13], choć policyjny raport mówi o 17.26[14]. W masakrze obozu młodzieżówki Partii Pracy zabił 67 osób, głownie nastoletnich, za pomocą długiej i krótkiej broni palnej – miał zapas 1400 sztuk amunicji[15]. Nie wszystkie ofiary zginęły bezpośrednio od kul zamachowca – jedna utonęła podczas próby ucieczki przez jezioro Tyrifjorden, a kolejna – skacząc ze skał, podczas próby ucieczki do wody[16]. Podczas obydwu zamachów zginęło łącznie 77 osób, a ponad 220[17] zostało rannych.

Zdjęcie nr 2. Wyspa Utoya, gdzie doszło do masakry młodzieży przez Breivika. Źródło: Gettyimages.com

Po schwytaniu w dniu zamachów Breivik został oskarżony przez prawnika reprezentującego szefa policji w Oslo, Mette Haldorsena, o poważne i celowe zakłócanie funkcji niezbędnych dla społeczeństwa oraz władzy wykonawczej[18] poprzez dokonanie aktu terrorystycznego, które jest zagrożone karą pozbawienia wolności na okres nie dłuższy niż 21 lat[19]. Podstawą do postawienia oskarżenia był zamach z 22 lipca 2011 roku, dokonany o godzinie 15.25 przy ulicy Akersgata 42. Atak bombowy spowodował wybuch oraz pożar, w wyniku którego ludzie stracili życie lub doznali wielu ciężkich obrażeń, doszło do zniszczenia mienia oraz poważnego zakłócenia fundamentalnych funkcji norweskiej władzy wykonawczej. Warto nadmienić, że miejsce zamachu bombowego obejmowało Regjeringsbygget, czyli budynek gabinetowy, w którym mieściły się Urząd Prezesa Rady Ministrów oraz Ministerstwo Sprawiedliwości i Policji[20].

Ponadto oskarżyciel wystąpił z zarzutem celowego zastraszenia ludności poprzez dokonanie przestępstwa, którego wynikiem było poniesienie śmierci przez ludzi, za które grozi nie mniej niż 5, a maksymalnie 21 lat pozbawienia wolności. Okolicznościami stanowiącymi podstawę oskarżenia[21] były wydarzenia z 22 lipca 2011 roku na wyspie Utøya, gdzie oskarżony zastrzelił i postrzelił bardzo wiele osób podczas młodzieżowego obozu organizacji politycznej AUF (Liga Młodzieży Robotniczej)[22], działającej pod patronatem Norweskiej Partii Pracy. Proces sądowy zamachowca rozpoczął się 16 kwietnia 2012 roku[23] i zakończył 24 sierpnia tego samego roku[24]. Breivik został skazany na najwyższy wymiar kary, jaki obowiązuje w Norwegii – 21 lat pozbawienia wolności, bez możliwości przedterminowego zwolnienia przed upływem 10 lat odbywania kary[25]. Co więcej, wyrok może być przedłużany, jeśli osadzony zostanie uznany przez sąd za osobę zagrażającą społeczeństwu.

Anders Behring Breivik – syn dyplomaty i pielęgniarki

Kim jest norweski zamachowiec i dlaczego postanowił dokonać tak haniebnych czynów? Anders Behring Breivik to syn norweskiego dyplomaty Jensa Breivika (ur. 1935) i pielęgniarki Wenche Behring[26] (1946-2013). Urodził się 13 lutego 1979 roku w Oslo, dwa lata po ślubie rodziców. Obydwoje mieli dzieci z poprzednich związków: Wenche – jedno, Jens – troje dzieci[27]. Jens Breivik ukończył kierunek administracji gospodarczej i ekonomii w Norwegian School of Economics w Bergen[28], następnie pracował jako dyplomata w ambasadzie Norwegii w Londynie oraz Paryżu[29]. Matka Andersa była młodsza od Jensa o 11 lat. W relacji ze starszym od siebie i dobrze sytuowanym życiowo mężczyzną, ze względu na trudną historię życiową, mogła poszukiwać poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji i zrozumienia, którego brakowało w całym jej życiu.

Po zajściu w ciążę z Andersem Wenche początkowo czuła radość na myśl o kolejnym dziecku, jednak niedługo później zaczęła mieć wątpliwości dotyczące przyszłości[30]. Rozważała usunięcie ciąży, jednak nie mogła zrobić tego w sposób legalny – według ówcześnie obowiązującego prawa w Norwegii aborcja była możliwa jedynie w przypadku wad płodu[31]. Wenche twierdziła, że dziecko jeszcze przed urodzeniem było trudne i świadomie sprawiało jej ból przez silne kopnięcia. Po narodzinach nie karmiła syna piersią, ponieważ miała wrażenie, że mały Anders wysysa z niej życie[32]. Opierając się na raporcie Norway’s Centre for Child and Adolescent Psychiatry (SSBU), wiadomo, że Wenche po urodzeniu syna cierpiała na rozległą, jednak niewidoczną na pierwszy rzut oka depresję[33]. Ciąża nie była dla niej szczęśliwym czasem oczekiwania na potomka, obawiała się podświadomie o swoją przyszłość, ponieważ doświadczyła wcześniej porzucenia przez mężczyznę i została sama z dzieckiem. Miała więc podstawy, aby czuć się zagrożona powtórzeniem tej sytuacji. Po narodzinach Andersa na Wenche zapewne spadły wszystkie zadania związane z utrzymaniem gospodarstwa domowego oraz opieka nad niemowlęciem oraz córką. Jens poświęcał się pracy, wymagał jednak od żony, aby dom, który tworzą, był wzorcowy, co zapewne nie wpłynęło pozytywnie na jej rozchwianą kondycję psychiczną.

Zdjęcie 3. Wyspa Utøya.

Ojciec Andersa dostał posadę w norweskiej ambasadzie w Londynie, kiedy chłopiec miał pół roku. Początkowo wyjechał do Londynu sam, żona wraz z synem i córką z pierwszego małżeństwa dołączyli do niego pod koniec grudnia 1979 roku. Wenche nie czuła się dobrze w Londynie, gdzie miała pełnić funkcję reprezentacyjną żony dyplomaty oraz dbać o potrzeby męża. Rok po urodzeniu Andersa wróciła do Oslo i złożyła wniosek o separację. Pół roku później byli już oficjalnie rozwiedzeni[34], a Jens poślubił koleżankę z pracy, Tove Overmo, i został przeniesiony do placówki norweskiej ambasady w Paryżu[35]. Małżeństwo z drugą żoną trwało 10 lat i skończyło się rozwodem[36]. Matce Andersa przyznano prawo do opieki nad synem, a ojciec miał płacić alimenty na jego utrzymanie. Jens odwiedził syna trzy lata później[37], co wskazuje na fakt, że nie interesował się fizycznym kontaktem z synem, a byłą żonę wspierał finansowo, ponieważ tak nakazał sąd[38]. Po rozwodzie Wenche przeniosła się na bogate przedmieścia Oslo[39], zajmując eleganckie mieszkanie Jensa przy Fritzners Gate[40]. Przez wiele lat radziła sobie sama, a w kolejny związek weszła, kiedy Anders miał 12 lat. Poznała emerytowanego żołnierza, Tore Tollefsena, z którym była przez kolejnych 12 lat[41].

Matka Andersa miała bardzo trudne dzieciństwo. Wenche została urodzona przez zarażoną chorobą Heinego-Medina[42] matkę jako najmłodsza z trójki rodzeństwa. Tuż po przyjściu na świat została odesłana do sierocińca, ponieważ choroba matki sprawiła, że ta nie mogła zajmować się córką. Rodzina odebrała Wenche z sierocińca dwa lata później[43]. Dziewczynka wychowywała się w oddalonym od stolicy Norwegii o 200 kilometrów miasteczku Kragerø[44]. Gdy miała 8 lat, zmarł jej ojciec[45]. Chociaż miała dwóch starszych braci, to na nią spadł obowiązek opieki nad coraz bardziej schorowaną, sparaliżowaną od pasa w dół matką, której doskwierał również niedowład ręki[46]. Matka Wenche zaczęła mieć halucynacje oraz zaburzenia paranoiczne, związane ze zdiagnozowaną u niej, po urodzeniu Wenche, schizofrenią paranoidalną oraz zaburzeniami psychotycznymi; za te schorzenia rodzina obwiniała Wenche[47]. Opieka nad matką, która poruszała się na wózku inwalidzkim, z niedowładem kończyn oraz stwierdzoną schizofrenią i zaburzeniami psychotycznymi, musiała być dla ośmioletniej dziewczynki bardzo trudnym wyzwaniem, które definitywnie skreśliło jej szanse na spokojne dzieciństwo, zabawę oraz rozwój relacji rówieśniczych.

W wieku 17 lat sfrustrowana Wenche opuściła dom rodzinny oraz matkę. Mimo poważnych luk w wykształceniu i braku przyjaciół udała się sama do Oslo, odcinając się od kontaktów z rodziną[48]. W pierwszą ciążę zaszła w 1973 roku, mając 27 lat[49]. Ojciec dziecka nie wykazywał zainteresowania córką, widział Elisabeth, gdy ta miała kilka miesięcy, później nie uczestniczył w życiu jej i Wenche, nie wspierał ich także finansowo. Kobieta została więc sama, bez wsparcia kogokolwiek, z małym dzieckiem i musiała sobie poradzić z utrzymaniem siebie i córki. Po pojawieniu się Jensa jej sytuacja materialna uległa znaczącej poprawie, jednak małżeństwo nie trwało długo.

Obserwacja w Norway’s Centre for Child and Adolescent Psychiatry

Po rozwodzie z Jensem samotne wychowanie dwójki dzieci nastręczało Wenche wielu trudności. Kobieta nie miała w Oslo rodziny, była zmęczona fizycznie i psychicznie opiekowaniem się dziećmi i pracą[50]. W maju 1981 roku skontaktowała się więc z Ośrodkiem Pomocy Społecznej w dzielnicy Vika, aby uzyskać pomoc w zajmowaniu się dziećmi. Pracownikom socjalnym opisała Andersa jako dziecko wymagające, bardzo aktywne, porywcze, nieprzewidywalne i dziwne[51]. Tłumaczyła, że musi brać więcej zmian w pracy, często nocnych, żeby mieć pieniądze na utrzymanie dzieci i siebie, przez co jest wyczerpana i głównie dlatego potrzebuje pomocy ze strony instytucji państwowej[52]. Wniosek złożony przez Wenche dotyczył przejęcia opieki nad Andersem w weekendy[53]. Umieszczenie go w domu weekendowym[54] doszło do skutku w październiku 1981 roku i obejmowało dwa weekendy w miesiącu. Małżeństwo, które miało zajmować się chłopcem, uznało Wenche za dziwaczkę, ponieważ prosiła, żeby Anders mógł oglądać i dotykać penisa weekendowego opiekuna[55]. Według niej miało to pomóc dziecku w budowaniu męskiego wzorca seksualnego[56], którego brakowało mu w domu. Podczas wizyty u weekendowych rodziców Wenche miała stwierdzić, że wszelkie intymne części ciała, z jakimi miał styczność Anders, należały do kobiet[57]. Chłopiec przebywał u weekendowych opiekunów do 1982 roku. W pewnym momencie Wenche przestała go przyprowadzać, uznając opiekujące się Andersem małżeństwo za nieodpowiednie dla jej syna[58].

W styczniu 1983 roku Anders miał niespełna 4 lata i trafił razem z matką oraz przyrodnią siostrą na trwającą trzy tygodnie obserwację do ośrodka Norway’s Centre for Child and Adolescent Psychiatry, gdzie dzieci miały być poddane ocenie psychiatry dziecięcego, a matka – psychologa[59]. Dziecięcy psychiatrzy z SSBU w raporcie z 1983 roku opisali czteroletniego Andersa jako dziecko pasywne, bierne podczas zabaw, pozbawione zachowań spontanicznych, unikające kontaktów z innymi ludźmi, nieco przerażające, odpowiadające w sposób mechaniczny i wyuczony, z wymuszonym i wprowadzającym innych w zakłopotanie uśmiechem[60]. Chłopiec podczas obserwacji uczęszczał do prowadzonego przez SSBU przedszkola[61]. Na słowa matki reagował w sposób ambiwalentny, wybiórczy, często złośliwie się uśmiechając. Wenche przyznała, że kiedy za przewinienia Andersa próbowała stosować kary cielesne i uderzała syna, ten powtarzał, że nic go nie boli, aby zrobić jej na złość i pokazać, jaka jest bezsilna. Psychiatrzy nie zauważyli u Andersa charakterystycznej dla dzieci w jego wieku radości czerpanej z zabaw, przejawiał za to w nadmiarze czynności porządkujące i kontrolujące otoczenie wokół niego – bałagan zdawał się wywoływać u niego uczucie dyskomfortu i niepokoju[62]. Chłopiec przejawiał również problemy w ekspresji emocji oraz odczuwaniu przyjemności – miał trudności w wyrażaniu reakcji emocjonalnej, ale kiedy ta występowała, była niezwykle intensywna[63].

Specjaliści zauważyli u chłopca brak empatii oraz wyobraźni, charakterystycznej dla dzieci w tym wieku. Anders niechętnie podejmował się przyjmowania określonej roli podczas gier[64]. Psychologowie z SSBU nie zaobserwowali problemów w sferze uczenia się oraz nabywania nowych umiejętności. Wydawało się, że przedmioty w otoczeniu chłopca ciekawiły go bardziej ze względu na elementy, z których się składały, oraz ich przeznaczenie, a nie jako zabawy i gry[65]. Podczas wizyt w pokoju zabaw często siedział bezczynnie pomiędzy zabawkami i dystansował się od osób przebywających z nim w jednym pomieszczeniu[66].

Psychiatrzy zaobserwowali również trudności Andersa w nawiązywaniu kontaktów z dziećmi oraz osobami dorosłymi – chłopiec nie inicjował sytuacji zapoznawczych oraz w wyraźny sposób dawał do zrozumienia otoczeniu, że nie zależy mu na nawiązaniu kontaktu[67]. Po kilku dniach spędzonych w ośrodkowym przedszkolu Anders zaczął jednak reagować na kierowane w jego stronę dobre słowa i czerpał radość z zabawy[68], co oznaczało, że w sprzyjających warunkach jego zachowanie i reakcje mogą przeobrazić się z dysfunkcjonalnych w normalne dla dzieci w tym okresie rozwojowym.

Natomiast Wenche podczas pierwszego dnia obserwacji została określona jako osoba roszczeniowa, podejrzliwa i zdezorientowana[69]. Pracownicy ośrodka określili ją jako matkę chwiejną w uczuciach, prawdopodobnie o zaburzeniu osobowości z pogranicza[70] i depresją. Kiepska kondycja psychiczna, powiązana bezpośrednio z występującym u niej zaburzeniem osobowości borderline, została pogłębiona przez rozstanie z Jensem oraz świadomość bycia samotną matką, co zdarzyło jej się już po raz drugi. Wenche od najmłodszych lat miała trudne relacje z mężczyznami – począwszy od lat dziecięcych, kiedy była bita i prześladowana przez jednego ze starszych braci[71]. Kolejny mężczyzna w jej życiu – ojciec Elisabeth – namawiał ją do aborcji i opuścił tuż po narodzinach córki, nie uczestnicząc w żadnej sposób w ich życiu. Jens Breivik, ojciec Andersa, wydawał się mężczyzną idealnym – inteligentny, dobrze sytuowany, hojny, uczynny i porządny. Okazało się jednak, że z biegiem czasu Jens stawał się coraz większym dziwakiem, a żony potrzebował jako dodatku do wizerunku dyplomaty i utrzymywania porządku w domu[72], co niestety nie było jej mocną stroną. Ona za to potrzebowała wsparcia, którego nigdy od Jensa nie otrzymała.

Negatywne doświadczenia z mężczyznami odbijały się na relacji Wenche z synem. Być może widziała w chłopcu odbicie męża, który porzucił ją i dziecko dla innej kobiety. Obecność matki, projektującej na syna androfobiczne lęki, nie wpływała pozytywnie na dziecko, co wyraźnie wskazali w raporcie pracownicy SSBU[73]. Kobieta dokonywała projekcji[74] własnych negatywnych uczuć wobec mężczyzn na nierozumiejącym tychże mechanizmów synu. Posługując się metaforą, można powiedzieć, że chłopiec był rzutnikiem, na którym matka wyświetlała wszelkie negatywne uczucia związane z mężczyznami. Anders był adresatem agresji i złości, którą Wenche czuła do wszystkich mężczyzn uczestniczących w jej życiu. Kobieta odpychała od siebie chłopca w momentach agresji i złości, po czym ze strachu przed opuszczeniem próbowała to naprawiać. Można powiedzieć, że nie czuła się dobrze w relacjach z synem, ale bez niego również było źle. Zachowanie Wenche skutkowało tym, że syn wolał unikać nieprzewidywalnych kontaktów z matką, aby nie doświadczyć rozczarowania i zawodu. Generalizując tę tendencję na wszystkie kontakty społeczne, nie okazywał radości i spontaniczności w działaniu, wolał izolować się od ludzi, niż narazić się na odrzucenie z ich strony. Zjawisko naprzemiennego odrzucania i przyciągania dziecka przez matkę zostało szerzej opisane przez psychologa Gregory’ego Batesona jako podwójne wiązanie (double bind)[75] – specyficzny rodzaj manipulacji. Efekt podwójnego wiązania jest błędem w komunikacji, który polega na otrzymywaniu przez człowieka (najczęściej dziecko) powtarzających się, niezgodnych ze sobą nakazów i zakazów[76], co stawia go w sytuacji bez wyjścia, a jakakolwiek próba jej rozwiązania będzie wiązać się z krytyką, porażką i negatywnymi emocjami[77].

Osoba wysyłająca błędne komunikaty jest zazwyczaj bardzo ważna dla odbiorcy i łączą ją z nim trwałe relacje interpersonalne. Jak występowanie podwójnego wiązania wpływa na rozwój więzi dziecka z matką? Wysyłanie przez matkę sprzecznych komunikatów powoduje u dziecka powstawanie rozbieżności, utrudniających prawidłowe reakcje emocjonalne na komunikaty z zewnątrz. Dziecko doświadczające sytuacji sprzecznych komunikatów będzie narażone na występowanie paniki w sytuacji komunikacji, obniżanie poczucia własnej wartości i bezpieczeństwa. Wyuczony w dzieciństwie sposób reagowania na komunikaty matki ulegnie w życiu dorosłym uogólnieniu na komunikaty płynące ze środowiska. Według Batesona dziecko, które sytuacji podwójnego wiązania doświadczało w sposób chroniczny, może w życiu dorosłym mieć problemy z rozumieniem szerszego kontekstu wypowiedzi interlokutora, rozpoznawaniem ról społecznych i relacji pomiędzy uczestnikami komunikatu oraz kontekstu sytuacyjnego wypowiedzi[78].

Obserwacje psychologów z ośrodka SSBU ujawniły bardzo niepokojące relacje, które zachodziły pomiędzy synem a matką, a także niedomiar opieki rodzicielskiej nad chłopcem. Zgodnie z obserwacjami, których dokonali psychologowie z ośrodka dla nieletnich, Anders mógł być obiektem nadużyć seksualnych ze strony matki oraz przebywać w środowisku silnie zseksualizowanym[79]. Wenche miała spać z czteroletnim Andersem w jednym łóżku, zachowując bardzo bliski kontakt fizyczny[80]. Syn był obiektem ambiwalentnych uczuć matki: od symbiotycznego wręcz związku po odpychanie go i życzenie mu śmierci[81].

Środowisko, w którym wychowywał się Anders, nie działało sprzyjająco na jego rozwój psychiczny oraz społeczny, było bowiem rozchwiane i niestabilne. Chłopcu nie została postawiona żadna jednoznaczna diagnoza, został jednak określony[82] jako dziecko z reaktywnym zaburzeniem przywiązania[83]. Zaburzenie to tworzy się w pierwszych pięciu latach życia i wywiera wpływ na tworzenie relacji w dalszym życiu[84]. Relacje interpersonalne dzieci z RAD (reactive attachment disorder) są często ubogie, niedostosowane, zahamowane. Do głównych objawów reaktywnego zaburzenia przywiązania zaliczyć można unikanie kontaktu wzrokowego z opiekunem, brak okazywania czułości, niedostosowane do sytuacji reakcje emocjonalne. Dzieci z RAD doświadczają wybuchów agresji, których adresatami mogą być one same, otaczający je ludzie, zwierzęta, przedmioty lub wartości moralne. RAD charakteryzuje również gama zachowań antyspołecznych: dążenie do wyrządzania szkody, stosowanie przemocy, wandalizm, prześladowanie – również na tle rasowym, brak wyrzutów sumienia za dokonane czyny.

W związku z zaobserwowanymi zjawiskami pracownicy SSBU zalecili znalezienie Andersowi nowej rodziny, by mógł opuścić niestabilny emocjonalnie dom prowadzony przez własną matkę[85]. Podobne zalecenia były w Norwegii bardzo niepopularne i rzadkie[86]. Wenche, która potrzebowała wytchnienia, początkowo zgodziła się z zaleceniem specjalistów SSBU, ale później zmieniła zdanie[87], co potwierdza sugestię o początkowym odrzucaniu syna oraz późniejszym dążeniu do pozostawania w jego obecności. Zalecenie psychologów SSBU zostało przekazane do norweskiej instytucji zajmującej się opieką społeczną nad dziećmi – Barnevernet (The Child Welfare Service) oraz wysłane do Jensa Breivika. Ojciec Andersa przybył do Oslo, by dowiedzieć się, co dokładnie dzieje się w relacji byłej żony i syna. Po zapoznaniu się z raportem SSBU podjął decyzję o wystąpieniu z wnioskiem o przejęcie praw do opieki nad Andersem[88]. Wenche silnie oponowała przed zabraniem jej dziecka, a przedstawiciele opieki społecznej nie byli w stanie przewidzieć, jakie konsekwencje miałoby przymuszenie jej do tego. W rezultacie ośrodek zaproponował pomoc w jak najszybszym znalezieniu kolejnej rodziny zastępczej na weekendy. Wenche, przeczuwając, że były mąż ma duże szanse na odebranie jej dziecka, przestała uskarżać się na potrzebę oddawania Andersa na weekendy do rodziny zastępczej oraz zrezygnowała z każdej formy państwowej pomocy w wychowaniu dzieci, by przed sądem sprawiać wrażenie kompetentnej i dobrej matki[89]. Proces o przejęcie praw rodzicielskich zakończył się jesienią 1983 roku[90]. Sąd nie znalazł przesłanek do uznania, że dziecko potrzebuje natychmiastowej zmiany opiekuna, odrzucił więc wniosek Jensa o przyznanie praw do opieki nad synem[91]. W tamtym czasie przyznanie opieki nad dzieckiem ojcu stanowiło ewenement, decyzja sądu nie była więc zaskakująca. Ojciec Breivika wycofał się z dalszej sądowej batalii, a Wenche mogła uznać wygraną w procesie za zemstę na byłym mężu.

Historia rodziny Breivików z placówkami opieki społecznej nie zakończyła się jednak w 1983 roku. Kolejny zaowocował wizytami domowymi pracowników społecznych u Wenche[92]. Zaobserwowali oni diametralną zmianę pożycia rodzinnego – Anders wydawał się odprężonym, zrelaksowanym chłopcem, którego uśmiech nie był udawany i niepokojący, bawił się grzecznie z siostrą i okazywał dobre maniery[93]. Wenche sprawiała natomiast wrażenie opanowanej i skoncentrowanej na dzieciach, w niczym nie przypominając rozchwianej kobiety z lata 1983 roku[94].

Relacje Andersa z rówieśnikami

W okresie dziecięcym Breivik wychowywał się w Skøyen, dzielnicy Oslo niedaleko parku Vigelanda[95]. Tam nawiązał bliską relację z Evą, młodszą o dwa lata dziewczynką z chilijskiej rodziny mieszkającej piętro niżej, jednak znajomość nosiła znamiona niezdrowej: chłopiec chciał mieć dziewczynkę na wyłączność, ograniczał jej kontakty z innymi dziećmi i kontrolował wspólne zabawy, przyjmując rolę przywódcy[96]. Relacja trwała do momentu, kiedy Eva rozpoczęła naukę w szkole. Anders przestał się do niej odzywać – zapewne czuł, że została mu odebrana przez innych, a ona dzięki temu miała szansę na zbudowanie własnej grupy przyjaciół. W tamtym okresie Breivik znęcał się nad zwierzętami, niszczył kwiaty w ogrodach sąsiadów, dręczył niepełnosprawne i słabsze dzieci nowych mieszkańców, często doprowadzając je do łez[97].

Zdjęcie 4. Dzielnica Skøyen.

W trzeciej klasie szkoły podstawowej Anders znalazł nowego przyjaciela – syna uchodźców z Pakistanu, Ahmeda[98]. Przyjaźnili się również w okresie gimnazjum, kiedy z dwoma innymi chłopcami z gimnazjum w Ris stworzyli czteroosobową grupę grafficiarzy. Były to czasy, kiedy do Oslo dotarły echa Zachodu – rap, hip-hop oraz charakterystyczne style ubierania się. Anders przybrał pseudonim artystyczny Morg[99] i pokrywał tym imieniem dzielnice Oslo[100], awansując w latach 1992-1994 w hierarchii grafficiarzy. Jego celem było stać się najlepszym, planował akcje malowania ścian z pietyzmem i dokładnością[101]. Koledzy grafficiarze, którzy imponowali Andersowi próbującemu dołączyć do grona najzacniejszych, zaczęli drwić z jego stylu ubierania się, chodzenia, wysławiania, odsuwali na bok[102]. Przywódców grupy zaczął irytować fakt, że chłopak jest w ich hierarchii nikim, a zachowuje się zgoła inaczej. W 1995 roku został wykluczony z grupy, dawni koledzy nie chcieli mieć z nim nic wspólnego, stał się obiektem kpin, jego przyjaciele odwrócili się i przyłączyli do innych grup[103].

Nastały lata 90. i czasy imigracji politycznej, związanej z wieloma konfliktami zbrojnymi w Europie i poza nią. Rosnąca liczba imigrantów, szczególnie z Bliskiego Wschodu, była w tamtym czasie powodem wielu konfliktów pomiędzy przybyszami a Norwegami, powstawały przeróżne grupy społeczne oraz gangi. Norwegowie masowo wyprowadzali się z miejsc, w których osiedlali się imigranci, istniały także obawy o utrzymanie miejsc pracy, szczególnie w sektorach wymagających niższych kwalifikacji, ponieważ przybysze byli w stanie podjąć pracę za mniejszą kwotę niż rodacy. Paradoksalnie jednak Anders w tamtym okresie najlepiej czuł się pośród pakistańskich rówieśników[104]. Podziwiał ich hardość, przejął nawet wyrażenia z połączenia języka norweskiego i imigranckich dialektów – arabskiego, kurdyjskiego, paszto, tureckiego; taka odmiana językowa nosi nazwę „kebabnorsk”[105].

Powrót i ponowne odejście Jensa Breivika z życia Andersa

W połowie lat 90. w życiu Andersa ponownie pojawił się Jens Breivik. Kontakt z ojcem, który odnowił się dzięki Tove, macosze Andersa, utrzymywał w tym czasie podczas letnich wakacji, kiedy to Jens przebywał w Paryżu lub na wsi w Normandii[106]. Jens zakazał Andersowi uprawiania graffiti po dwukrotnym schwytaniu go przez policję w 1994 roku[107]. Syn dał ojcu słowo, że skończy z nielegalnym hobby[108]. W 1995 roku Anders nadal tworzył graffiti na ścianach Oslo, łamiąc tym samym słowo dane ojcu, który kolejny raz odwrócił się od niego i zerwał wszelkie kontakty[109]. Dziesięć lat później, w 2005 roku, Jens odbył z synem rozmowę telefoniczną, po której miał wrażenie, że w życiu Andersa wszystko jest w porządku – stworzył firmę, która dobrze rokowała, wyprowadził się od matki i prowadził życie odpowiedzialnego mężczyzny[110]. Według Jensa nic nie wskazywało, aby w życiu Andersa coś zmieniło się na gorsze, syn dobrze radził sobie w dorosłym życiu. Rzeczywistość wyglądała zgoła inaczej. Anders Breivik, opuszczony przez ojca, odrzucony przez kolegów, skazany na ostracyzm w szkole, skupił się na sobie – zaczął intensywnie ćwiczyć na siłowni, używał kosmetyków korygujących wygląd skóry twarzy, ubierał się bardzo stylowo[111]. W 1999 roku poprawił chirurgicznie niezadowalający go kształt nosa na bardziej aryjski[112]. Anders przeobrażał się w nową, lepszą wersję siebie. Tego samego roku wstąpił do prawicowej Partii Postępu (FrP), której członkiem był do roku 2006[113]. W latach 2002-2004 Breivik należał do sekcji młodzieżowej Partii Postępu – FpU.

Zaniepokojone zachowaniem młodego mężczyzny były znajome jego matki oraz siostra, Elisabeth. O pogarszającym się, według ich obserwacji, stanie psychicznym Andersa informowały Wenche. Elisabeth napisała matce w 2009 roku e-mail, w którym zawarła swoje wątpliwości dotyczące skrajnych poglądów politycznych, dziwnych i niestabilnych zachowań brata. Przyrodnia siostra uważała zafascynowanie Andersa grami komputerowymi o dużej zawartości przemocy za nienormalne, a fakt, że poświęca na nie kilkanaście godzin dziennie – za przejaw obsesji. Według Elisabeth świat gier stał się dla Andersa odpowiednikiem rzeczywistości. Symptomami, które wzbudzały zainteresowanie przyjaciółek Wenche, był fakt, że Anders jest odizolowany od społeczeństwa, nie ma również partnerki, co w jego wieku odbiegało od ogólnie przyjętej normy. Matka Andersa nie uznała podejrzeń córki i przyjaciółek za zasadne, ponieważ uważała syna za mężczyznę o wysokiej inteligencji, lecz nieśmiałego, co mogło utrudniać tworzenie relacji interpersonalnych oraz związków o charakterze romantycznym. Jak okazało się 22 lipca, spostrzeżenia siostry Breivika oraz znajomych jego matki miały swoje podstawy.

Przebieg, przygotowanie, planowanie ataków

Po aresztowaniu Breivika biegli sądowi psychiatrzy przeprowadzili z nim serię trzynastu rozmów dotyczących sprawy karnej. Mężczyzna został poinformowany, że celem nie jest badanie faktów mających związek ze sprawą, a ocena stanu psychicznego przed dokonaniem oraz po dokonaniu czynów, o które został oskarżony. Powiadomiono go również, że rozmowy nie podlegają tajemnicy zawodowej i ich szczegóły będą przekazywane organowi nadrzędnemu. Oskarżony potwierdził, że rozumie okoliczności spotkań, zgadza się na przedstawione warunki oraz wyraża chęć współpracy[114].

Breivik był doskonale przygotowany do przeprowadzenia dwóch następujących po sobie ataków. Wieloletnie plany, treningi fizyczne, zaplecze i zaopatrzenie techniczne, stworzenie w umyśle wizji, którą tylko on mógł wykonać, aby uratować własny kraj i Europę przed upadkiem, dowodzą niezwykle silnego poczucia misji, które nim kierowało. Po detonacji ładunków w dzielnicy rządowej Oslo Breivik rozpoczął realizację drugiej części planu, związaną z wyspą Utøya. Opierając się na relacjach świadków, które znajdują się w raporcie psychiatrów[115], wiadomo, że Breivik zabijał swoje ofiary metodycznie. Tylko kilka osób miało bezpośredni kontakt z przebranym za policjanta zabójcą – między innymi ludzie, którzy przyjęli go na wyspie, jednak ten zabił je jako pierwsze. Z relacji świadków wynika, że Breivik zabijał z lądu osoby, które uciekały do morza[116]. Zamachowiec podczas zeznań na sali sądowej powiedział, że jego ofiary, zanim odebrał im życie, były zwinięte i wręcz sparaliżowane, błagały go o życie, jednak on strzelał im wtedy w głowę[117].

Zdjęcie 5. Urząd miejski w Nordre-Buskerud.

O 18.01 Breivik po raz pierwszy zadzwonił na komisariat policji w Nordre-Buskerud, przedstawiając się jako dowódca Anders Behring Breivik z norweskiego ruchu oporu antykomunistycznego, poinformował rozmówcę o swojej lokalizacji oraz powiedział, że zakończył swoją misję[118]. Drugie połączenie nastąpiło o godzinie 18.26 – Breivik dodzwonił się do Søndre Buskerud i poprosił o połączenie z dowódcą jednostki operacyjnej Delta[119]. Ponownie się przedstawił oraz powiedział, że zakończył swoją misję w imieniu Rycerzy Templariuszy i chce się poddać[120]. Czas, który upłynął pomiędzy ostatnim telefonem Breivika a dotarciem służb na wyspę, wynosił 26 minut[121]. Według relacji policji[122] pierwszy sygnał o strzelaninie na wyspie dotarł o 17.26, cztery minuty później został przekazany do Oslo, a o 17:38 zarejestrowano formalne wezwanie o pomoc dla przebywających tam osób. Specjalna jednostka policji dotarła na miejsce zdarzenia o 17.25, dwie minuty później Breivik był już aresztowany[123].

Jakość reakcji jednostek policji wzbudziła wiele kontrowersji, ponieważ policjanci napotkali na trudności podczas próby dostania się na wyspę – nie mogli znaleźć łodzi, która przetransportowałaby ich przez jezioro, mieli również problem z natychmiastowym dostępem do helikoptera[124]. Po dotarciu na miejsce, aby przyciągnąć uwagę zamachowca, krzyczeli, że są uzbrojonymi policjantami. Dowódca oddziału, Haavard Gaasbakk, relacjonował, że kiedy zobaczyli Breivika, ten stał z rękoma uniesionymi nad głową, co dawało kuriozalny obraz zwykłego, rutynowego aresztowania, do którego jednak doszło pośród dziesiątek martwych ciał i błagających o pomoc, rannych ludzi[125].

Zdjęcie 6.

Po schwytaniu przez wezwany na wyspę oddział ratunkowy Breivik przekazał informację, że w Norwegii działają dwie aktywne komórki antykomunistycznego norweskiego ruchu oporu. Został przesłuchany bezpośrednio po aresztowaniu, a nagranie posłużyło ekspertom do oceny stanu psychicznego zamachowca tuż po aktach terroru[126]. Przesłuchującym Anders okazywał pobłażliwość, uważał, że zespół powołany do prowadzenia dochodzenia na wyspie nie jest na tyle kompetentny, by z nim rozmawiać, przez cały czas był jednak niezwykle spokojny i opanowany[127]. Psychiatrzy określili Breivika jako osobę totalnie, w każdym aspekcie życia, zaprzątniętą ideologią. Zamachowiec podczas przesłuchania powiedział: „(…) sorry, may have shot myself. Probably abstinence I’m having. Now I am completely blown. My hearing is damaged. Severe pain. I have used steroids”[128]. Breivik podkreślał również, że czyn, którego się dopuścił, został na nim wymuszony przez politykę norweskiego rządu, pozbywając się w ten sposób odpowiedzialności za zamachy. Retoryka zamachowcy wskazywała, że nie zależało mu na liczbie zabitych osób, a na symbolice i rozmachu prowadzonych przez siebie działań. Powiedział: „The operation was not intended to kill as many people as possible, but to give ‘a sharp signal’ to the people that can’t be misunderstood, (…). As long as the Labor Party follows its ideological line and continues to deconstruct Norwegian culture and import Muslims en masse so they must take responsibility for this treason”[129].

Podczas zeznań na sali sądowej Anders opisał szczegółowo, w jaki sposób szkolił się z obsługi broni oraz sztuki strzelania. Umiejętności strzeleckie oraz biegłość w obsłudze celownika holograficznego doskonalił, grając w Call of Duty: Modern Warfare – grę komputerową, która jest bardzo realistyczną symulacją wojny[130]. Rok, pomiędzy latami 2006 a 2007, został poświęcony w całości na przebywanie w wirtualnej rzeczywistości. Anders mieszkał wtedy ze swoją matką, jednak cały czas izolował się, poświęcając się wojnom komputerowym[131]. Na grze – która, jak sam stwierdził, była bardzo dobrym treningiem dla strzelca, a realizm gry dawał wrażenie uczestnictwa w prawdziwych działaniach wojennych – spędzał codziennie szesnaście godzin [132].

Breivik z równie dużą intensywnością grywał w World of Warcraft – grę fantasy, w której wcielił się w wojownika, nazwanego przez siebie Justicar Andersnordic[133]. Słowo „justiciar” w języku angielskim oznacza najwyższego urzędnika sądowego i administracyjnego z czasów Normanów[134]. Breivik mógł więc odwołać się w nazwie swojego awatara, do postaci wymierzającej sprawiedliwość[135]. W odróżnieniu Call of Duty, World of Warcraft stanowiła dla Andersa odskocznię i formę relaksu. Norweski antropolog, profesor Thomas Hylland Eriksen, który komentował proces sądowy Breivika i został wezwany jako jego świadek obrony, stwierdził, że Anders stworzył w grze alternatywną osobowość, którą przeniósł do świata rzeczywistego i finalnie przestał odróżniać siebie rzeczywistego od avatara z gry komputerowej[136]. Podczas rozprawy sądowej, kiedy postać Justicara Andersnordica była opisywana przez oskarżyciela, na twarzy Breivika można było zauważyć uśmiech, jakby wspominał wspaniałe chwile spędzone podczas gry[137].

Zdjęcie 7.

Justicar nie był jedyną postacią z gry, w którą wcielił się Breivik. Mężczyzna grał również na męskiej postaci maga o nazwie Conservatism oraz żeńskiej postaci druidki o imieniu Conservative. Nazwy postaci wskazywały jednoznacznie na ideologię polityczną, z jaką utożsamiał się ich twórca i użytkownik[138]. Na forach internetowych, oprócz wpisów dotyczących właściwości i specyfiki gry, Breivik ujawniał swoje poglądy na temat imigrantów[139]. Podczas zeznań w sądzie podkreślił, że Call of Duty było świetnym treningiem strzeleckim, a World of Warcraft traktował jak hobby, przy czym ta druga gra stanowiła również świetną przykrywkę do pisania manifestu, ponieważ wszyscy wokół uważali, że uzależnił się od gier i dlatego spędza większość dnia sam przed monitorem komputera.

Breivik posiadał pozwolenie na broń, które zdobył dzięki odbyciu kilkunastu sesji treningowych na strzelnicy[140]. Od 2005 roku należał do klubu strzeleckiego, jednak do 2010 roku uczestniczył w nim sporadycznie. W podaniu o wydanie pozwolenia na broń napisał, że jest mu potrzebna do polowania na jelenie, jednak – jak sam przyznaje w manifeście – bardzo chciał napisać, że będzie za jej pomocą eliminował marksistowskich zwolenników multikulturalizmu[141]. Fakt, że był członkiem klubu strzeleckiego oraz odbył konieczne szkolenia na strzelnicy, zaowocował wydaniem przez norweską policję pozwolenia na posiadanie broni palnej w 2010 roku. Breivik zakupił półautomatyczny karabin Ruger Mini 14 o kalibrze .223, który nazwał Gungnir[142], co tłumaczone jest jako „niezachwiany”[143]. Nazwa karabinu nawiązywała do mitycznej włóczni Odyna, którą zawsze trafiał w cel. Zamachowiec posiadał również pistolet Glock 19, któremu także nadał imię nawiązujące do nordyckiej mitologii – Mjölnir. Mityczny Mjölnir był młotem Thora, nordyckiego boga burzy i piorunów, a nazwa oznacza „tego, który miażdży”[144].

2083: A European Declaration of Independence – zbiór wskazówek dla kontynuatorów dzieła Andersa Breivika

Wiosną 2011 roku Anders ogłosił znajomym i matce, że opuszcza rodzinne Oslo i wyjeżdża na wieś, żeby spróbować swoich sił w byciu rolnikiem. Oddalona o dwie godziny drogi od Oslo 85-hektarowa[145] farma w miejscowości Rena miała służyć Breivikowi do uprawy buraków cukrowych[146]. Historia o byciu farmerem była jednak tylko dobrze przemyślaną przykrywką dla działań, które zamierzał podejmować. Wiele miejsca w manifeście zostało poświęconych na skrupulatne przedstawienie wydarzeń, które podjął na farmie w celu stworzenia bomby. Anders opisywał każdy dzień od 2 maja do 22 lipca 2011 roku w formie pedantycznych notatek[147], za pomocą których chciał pokazać czytelnikom, w jakiej kondycji psychicznej aktualnie się znajdował oraz jak radził sobie z trudnościami, które pojawiały się podczas realizowania planu. Forma dziennika została wybrana nieprzypadkowo – miało to służyć naśladowcom zamachowcy jako przejrzysty plan zagospodarowania czasu oraz środków, które potrzebne byłyby do budowy kolejnych ładunków wybuchowych. Breivik pragnął również, aby jego następcy mieli łatwiej i nie popełniali jego błędów, co wydłużyłyby czas przygotowania kolejnych zamachów.

W manifeście[148] Anders opisał z najdrobniejszymi szczegółami konieczność posiadania farmy jako przykrywki w celu zdobycia kilku ton nawozów sztucznych. Zawarł tam również wskazówki na temat prowadzenia górnictwa odkrywkowego, które mogło okazać się przydatne w zdobywaniu wysokiej jakości materiałów wybuchowych. Wskazówki dotyczyły także niezbędnego przygotowania fizycznego[149]. Breivik, którego kondycja fizyczna podupadła podczas niemal rocznego grania w gry komputerowe, musiał zbudować masę mięśniową, co wiązało się z bardzo ciężkimi treningami, wspomagał się również odżywkami białkowymi oraz sterydami, które w ciągu około czterech miesięcy pozwoliły mu zbudować świetną tężyznę fizyczną. Jedną z form treningów były marsze z dwoma plecakami, po jednym na plecach i klatce piersiowej, wypełnionymi nawet 30 kilogramami skał każdy[150].

W procesie przygotowywania się do zamachów nie mogło zabraknąć prób materiałów eksplozywnych. W połowie czerwca 2011 roku dokonał próbnej detonacji ładunku wybuchowego składającego się z diazodinitrofenolu, który używany jest jako substancja inicjująca reakcję[151], oraz wybuchowego kwasu pikrynowego, który uzyskał samodzielnie na farmie z aspiryny[152]. Detonacja ładunku testowego zakończyła się sukcesem, co Anders uczcił uroczystym posiłkiem w restauracji[153]. Plan zakładał także ewakuację z farmy w przypadku nieautoryzowanego wejścia na jej teren niepowołanych osób. Breivik skomponował pakiet ewakuacyjny, w skład którego wchodziły racje żywnościowe, zapas wody pitnej, broń, amunicja oraz odpowiednia na czas ukrywania się odzież[154].

W niedalekiej okolicy od farmy znajdowała się baza wojskowa. Stacjonujący w niej żołnierze informowali okolicznych mieszkańców, w tym Breivika, o odbywających się dużych działaniach treningowych[155].        Fakt ten rozbawił Andersa, zażartował nawet w manifeście, że przy okazji pożyczenia filiżanki z cukrem od sąsiadów z bazy wojskowej mógłby poprosić o trzy kilogramy ładunku C4, które wykorzystałby w zamachu[156].

Breivik skonkludował, że gdyby na początku procesu budowy bomby miał wiedzę oraz doświadczenia takie, jak ostatniego dnia budowy, byłby w stanie stworzyć ładunek w miesiąc. Anders przygotował również symulację nakładu pracy, czasu powstania bomby, a także szacunkowej możliwości wykrycia nielegalnych działań oraz zatrzymania dla osób, które nie są podejrzewane oraz obserwowane przez służby. Z symulacji wynika, że samotny budowniczy, korzystając ze wskazówek Breivika, jest w stanie zbudować bombę w czasie miesiąca, a prawdopodobieństwo zatrzymania go przez służby wynosi 30%. Pięcioosobowa grupa konstruująca bombę jest w stanie zakończyć proces budowy w 12 dni, jednak prawdopodobieństwo zatrzymania wzrasta wtedy do 95%. Breivik odradzał tym samym swoim naśladowcom działanie w grupie, powołując się na przysłowie: „If you want something done, then do it yourself”.

Drobiazgowość opisu każdego z 85 dni spędzonych na farmie jest wręcz namacalna, czytelnik ma wrażenie, że towarzyszy zamachowcowi w zamawianiu oraz przyjmowaniu dostaw nawozów sztucznych, kaleczy dłonie, próbując wyłuskiwać tabletki aspiryny z blistrów oraz podejmuje próby syntezy kwasu acetylosalicylowego z pozyskanych tabletek. Warty uwagi jest fakt, że w 2010 roku, jeszcze przed wyjazdem na farmę, Anders zakopał umieszczoną w specjalnej skrzyni, przygotowaną dla siebie zbroję[157]. Miejsce, które Breivik wybrał na kryjówkę, było niezwykle nieprzyjazne ludziom: znajdowało się na terenach oddalonych o kilka godzin jazdy od farmy, które zimą całkowicie zamarzają, a latem są oblężone przez komary. 64. dzień dziennika opisuje działania polegające na kompletowaniu sprzętu na wyprawę w miejsce, gdzie rok wcześniej zakopał skrzynię ze zbroją oraz wykopaniu jej, co zajęło Breivikowi aż dwie i pół godziny, ponieważ bardzo dobrze zakamuflował skrytkę, przykrywając ją między innymi pniami drzew i gałęziami.

Akceleratory radykalizacji Andersa Breivika

Dlaczego Breivik postanowił zaatakować norweskie władze i ich niewinnych przedstawicieli? Oprócz otwartej niechęci wobec osiedlających się w Norwegii muzułmanów Anders niezwykle mocno akcentuje w manifeście problem z upadkiem moralności w Europie, którego przyczyn upatrywał w kulturze marksistowskiej oraz poglądom liberalnym[158]. Według Breivika etyka seksualna, nazywana również moralnością seksualną, obejmuje aspekty związane z seksualnością oraz zachowaniami seksualnymi, standardami społecznymi oraz osobistymi ludzi związanymi z tą sferą życia. Wymiarami związanymi z etyką seksualną, które poruszane są w manifeście, są między innymi sprawy związane z wyrażaniem zgody na seks, aprobaty – lub nie – seksu przedmałżeńskiego, dochowywania wierności małżeńskiej, problemów związanych z seksualnością w życiu małżeńskim i pozamałżeńskim oraz kwestii wpływu problemów seksualnych w kontekście zdrowia publicznego.

Anders w manifeście opublikował dane numeryczne dotyczące deklaratywnego poziomu moralności seksualnej oraz liczby partnerów seksualnych kobiet urodzonych w latach 1980-1995. Autor nie podał niestety wiarygodnych źródeł publikowanych danych, należy więc podchodzić do nich ostrożnie, ponieważ oparte są na doświadczeniach, zdobytych podczas podróży turystycznych Andersa oraz jego znajomych. Według Breivika najniższy poziom moralności seksualnej dotyczy mieszkanek Wielkiej Brytanii, Szwecji, Finlandii, Danii i Norwegii, przy czym kobiety z tych krajów miały jednocześnie największą liczbę partnerów seksualnych. Najwyższy poziom moralności seksualnej i najmniejszą liczbę partnerów seksualnych miały kobiety z Malty, Portugalii, Hiszpanii i Włoch. Kobiety urodzone po 1980 roku mają, według autora, znacznie mniej konserwatywne poglądy dotyczące zachowań seksualnych niż kobiety urodzone wcześniej. Breivik zauważył również korelację pomiędzy zaobserwowanymi zjawiskami związanymi z moralnością seksualną, liczbą partnerów oraz główną religią, wyznawaną w danym kraju. Kobiety najbardziej rozwiązłe seksualnie pochodziły z krajów protestanckich, najmniej – z krajów, gdzie dominującą religią jest katolicyzm.

Niepokój Breivika wzbudziła również postępująca liberalizacja edukacji seksualnej dzieci, którą jego zdaniem trzeba zatrzymać w celu utrzymania dotychczasowej struktury społecznej w Norwegii. Według niego już jedenastoletnie norweskie dziewczynki zaczynają uprawiać seks oralny i jest to wynik nadmiernej seksualizacji społeczeństwa. Breivik przytoczył również przykład kobiet (określił je mianem „przyjaciółek”) w jego otoczeniu, spośród których połowę określiłby jako rozwiązłe, ponieważ miały kontakty seksualne z ponad dwudziestoma partnerami. Taki stan rzeczy, według autora, spowodowany jest w dużej mierze wpływem masowej kultury, która przesuwa granicę moralności seksualnej w bardzo niebezpieczne miejsca, za przyzwoleniem szeroko pojmowanych mediów. Anders ze wstydem przyznał w manifeście, że przez jakiś czas sam był częścią gloryfikowanego przez popkulturę stylu życia, podobnie jak jego koledzy oraz rodzina, jednak diametralnie zmienił swoje poglądy i wstyd mu za własny kraj, który popiera wpływ mass mediów na młodych ludzi. Wyraził również symboliczną nienawiść do przedwojennych konserwatystów, niepotrafiących powstrzymać marksistowskiej rewolucji kulturalnej, której teraz on próbuje położyć kres.

Breivik nie chciał wyjść przed adresatami manifestu na hipokrytę, dlatego postanowił odsłonić kilka konfesyjnych szczegółów z własnego życia rodzinnego, dotyczących sfery seksualnej. Owe intymne szczegóły określił jako wstydliwe oraz niezgodne z jego poglądami na temat lojalności i moralności, a jego najbliżsi i przyjaciele stanowili idealny przykład demoralizacji w sferze seksualnej. Anders otwarcie określa liczbę swoich – przez wymienianie z imienia osoby – partnerów seksualnych, informuje również czytelników o posiadanych przez nich chorobach przenoszonych drogą płciową. Nie zapomniał o zapewnieniu, że sam wzniósł się ponad swoich nieprzyzwoitych bliskich i znajomych i poszedł odmienną niż oni ścieżką prawości i wstrzemięźliwości seksualnej. Pomimo posiadanych przymiotów – spośród których wymienił urok osobisty, zaradność, status materialny oraz wygląd zewnętrzny – nie posunął się do rozwiązłości seksualnej.

Poczucie misji Breivika miało przejaw walki z komercjalizacją oraz upowszechnieniem zagadnień związanych z seksualnością, która powinna być intymna i niedostępna dla ogółu. Liberalizacja zagadnień związanych z seksem była według niego konsekwencją kulturowego marksizmu i należało położyć jej kres, aby utrzymać normy społeczne w dotychczasowej formie.

Breivik sprzeciwiał się otwarcie multikulturalnej polityce obozu rządzącego Norwegią, który nie robił nic, aby zachować odrębność i wyjątkowość norweskiej kultury. Uderzył w rząd, ponieważ jego zdaniem przyzwalał on na postępującą degrengoladę norweskiego społeczeństwa, a przy okazji zwrócił uwagę zagranicznych obserwatorów na politykę wobec uchodźców. Breivik optował za oczyszczeniem całej Europy z wyznawców islamu, co miałoby nastąpić w 2083 roku, odwoływał się do rasizmu, ultranacjonalizmu i kulturowego konserwatyzmu. Postulował także o selektywny rozród Norwegów[159], który miałby się odbywać w specjalnie do tego przeznaczonych rezerwatach. Według retoryki Breivika ataki miały służyć za reklamę dla jego dzieła i rozpropagowanie jego idei za pomocą manifestu zatytułowanego 2083: A European Declaration of Independence (2083: Europejska Deklaracja Niepodległości), opublikowanego pod zangielszczonym pseudonimem Andrew Berwick[160]. Narodowość pierwszych odbiorców manifestu zdawała się mieć dla Breivika znaczenie. Największa liczba adresatów manifestu (250 odbiorców[161]) pochodziła z Wielkiej Brytanii, byli nimi również Włosi, Niemcy, Francuzi oraz przedstawiciele wielu innych narodowości[162] Zamachowiec rozesłał manifest do przedstawicieli brytyjskiej skrajnie prawicowej partii politycznej British National Party (BNP)[163], odwołującej się do zasad białej supremacji[164] i faszyzmu, oraz Combat 18[165], uznawanej za organizację neonazistowską, utworzoną przez skrajnie nacjonalistyczną formację Blood and Honor. Andersowi zależało, aby manifest trafił na podatny grunt i został wykorzystany zgodnie z jego zamysłem.

Podsumowanie

Narzędzie, którego użył Anders Breivik do przeprowadzenia zamachów, okazało się o wiele bardziej niebezpieczne niż zjawisko, z którym się je zazwyczaj wiąże. Same ataki są tym bardziej przerażające, im bliżej powiązane zostaną z ideologią, którą zamachowiec się kierował. Breivikowi dużo bardziej zależało, aby jego sposób postępowania, poświęcenia dla sprawy, postulaty i ideologia przetrwały w pamięci jego przyszłych kontynuatorów, niż na konkretnej liczbie ofiar. Ta nie była oczywiście bez znaczenia, ponieważ zapewniła Breivikowi medialne zainteresowanie, na czym niezwykle mu zależało. Miliony osób na całym świecie, w tym ludzi o skrajnych poglądach, dowiedziało się, że przeprowadzenie zamachu na tak dużą skalę przez jednego zamachowca jest wykonalne. Breivik, aby uniknąć zapomnienia, udostępnił manifest, który po dziś dzień jest dostępny w internecie.

Powyższe informacje są próbą zrozumienia i zasygnalizowania problemu, pomijanego podczas debat na temat radykalizacji, skrajnych organizacji oraz indywidualnych działaczy, którzy coraz głośniej zaczynają dawać o sobie znać. Ponowne spojrzenie na przypadek zamachów z 2011 roku w Norwegii i refleksja o Andersie Breiviku po niespełna dziewięciu latach od zamachów powinny stanowić sygnał alarmowy dla nas wszystkich. Coraz częściej, obok spektakularnych zamachów terrorystycznych, za którymi stoją takie organizacje, jak Daesh, Hezbollah, Hamas czy Ash- Shabab, mamy do czynienia z zamachami tzw. samotnych wilków. Ted Kaczynski[166] czy Anders Breivik to osoby niezrzeszone i niepowiązane z organizacjami terrorystycznymi, które działając na własną rękę i kierując się własną interpretacją ideologii, doprowadziły do śmierci i obrażeń niewinnych osób, powstania niepokojów społecznych, paniki oraz chaosu, których konsekwencje są odczuwane po dziś dzień. Samotne wilki są osobami niezwykle trudnymi do wykrycia dla organów państwowych, niemal niewidzialnymi, jeśli działają ostrożnie i uważnie. Często jedyną nadzieją są postronni obserwatorzy, którzy zwrócą uwagę na specyficzne i dziwne zachowania.

Anders Breivik i zamachy z 11 lipca 2011 roku to historia odrzuconego chłopca, który stał się wyalienowanym i odrzuconym mężczyzną. Człowiek ten nie znalazł przynależności w rzeczywistości, zwrócił się więc w stronę urojonego świata własnych przemyśleń o ideałach, mitycznych wierzeniach i heroicznych czynach w poświęceniu dla własnego narodu. Al-Kaida, której ataki studiował skrupulatnie pod kątem błędów, stanowiła dla niego wzór do stworzenia jej europejskiego odpowiednika, oczyszczającego kontynent z liberałów, marksistów i muzułmanów. Zwracanie uwagi na grupy i jednostki o skrajnych poglądach, ludzi wyobcowanych i poszukujących sposobu na wybicie się i zaistnienie może więc powstrzymać czającą się w niedalekiej przyszłości tragedię oraz uratować życie wielu osobom.

[1] A. Breivik, 2083: A European Declaration of Independence, https://publicintelligence.net/anders-behring-breiviks-complete-manifesto-2083-a-european-declaration-of-independence/, 15.03.2018.

[2] M. Taylor, Breivik sent ‘manifesto’ to 250 UK contacts hours before Norway killings, 26.07.2011, https://www.theguardian.com/world/2011/jul/26/breivik-manifesto-email-uk-contacts,15.03.2018.

[3] J.F. Helliwell, R. Layard, J.D. Sachs, World Happines Report 2018, https://s3.amazonaws.com/happiness-report/2018/WHR_web.pdf, 15.03.2018.

[4] R. Revesz, Anders Breivik: Norwegian far-right mass murderer changes his name to Fjotolf Hansen, 11.06.2017, https://www.independent.co.uk/news/world/europe/anders-breivik-norway-terrorist-mass-murderer-changes-name-fjotolf-hansen-a7784186.html, 30.11.2018.

[5] M. Banach, Norwegia – ziemia obiecana?, https://www.termedia.pl/Norwegia-ziemia-obiecana-,8,2323,0,0.html, 25.06.2018.

[6] W. Smoczyński, Zbrodnia i sława,24.04.2012, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1526403,2,proces-breivika-norweski-horror-trwa.read, 21.10.2018.

[7] NOU Norges offentlige utredninger 2012: 14, Departementenes servicesenter Informasjonsforvaltning Oslo 2012 Rapport fra 22. juli-kommisjonen, 12.04.2020.

[8] Siedem osób zmarło bezpośrednio w wyniku eksplozji, ósma zmarła w szpitalu, gdzie była hospitalizowana z powodu ciężkich obrażeń wraz z dziesięcioma rannymi w stanie krytycznym.

[9] Anders Breivik massacre: Norway’s worst nightmare, 22.02.2015, https://www.theguardian.com/world/2015/feb/22/anders-breivik-massacre-one-of-us-anne-seierstad, 12.06.2019.

[10] Zgodnie z danymi zawartymi w Rapport fra 22. juli-kommisjonen Breivik zaparkował auto o godzinie 12:03 na placu Hammersborg. Stamtąd taksówką udał się do mieszkania matki, skąd rozesłał manifest.

[11] NOU Norges offentlige utredninger 2012: 14, Departementenes servicesenter Informasjonsforvaltning Oslo 2012 Rapport fra 22. juli-kommisjonen, 12.04.2020.

[12] Tamże.

[13] Tamże.

[14] „Dotarłem na miejsce pierwszy. Tam panował kompletny chaos”, 24.07.2011, https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/dotarlem-na-miejsce-pierwszy-tam-panowal-kompletny-chaos,213580.html, 29.06.2018.

[15] Tamże.

[16] Anders Breivik massacre: Norway’s worst nightmare, 22.02.2015, https://www.theguardian.com/world/2015/feb/22/anders-breivik-massacre-one-of-us-anne-seierstad, 12.06.2019.

[17] Timeline: How Norway’s terror attacks unfolded, 10.04.2012, https://www.bbc.com/news/world-europe-14260297, 21.10.2018.

[18] Raport psychiatryczny, https://www.document.no/2012/02/09/forensic-psychiatric-statement-anders-behring-breivik-i/, 29.06.2018.[19] §§ 148 i 233 akapit drugi, http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/NOR_penal_code.pdf, 29.06.2018.

[20] https://wikivividly.com/wiki/Regjeringskvartalet, 29.06.2018.

[21] Raport psychiatryczny, https://www.document.no/2012/02/09/forensic-psychiatric-statement-anders- behring-breivik-i/, 29.06.2018.

[22] https://en.wikipedia.org/wiki/Workers%27_Youth_League_(Norway), 29.06.2018.

[23] Breivik rozpłakał się nad swoim „dziełem”,16.04.2012, https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/breivik-rozplakal-sie-nad-swoim-dzielem,207034.html, 21.10.2018.

[24] Anders Breivik skazany, https://www.tvn24.pl/raporty/anders-breivik-skazany,450, 21.10.2018.

[25] Dlaczego Breivika skazano tylko na 21 lat więzienia?, 26.02.2018, https://www.newsweek.pl/swiat/anders-breivik-wyrok-proces-breivik-masakra-na-wyspie-utoya/2zl1jjx, 14.04.2020.

[26] K. Willsher, Norway gunman’s father speaks out: ‘He should have taken his own life’, 25.07.2011, https://www.theguardian.com/world/2011/jul/25/norway-gunman-father-speaks,23.04.2018.

[27]J. Henley, Anders Behring Breivik trial: the father’s story, 13.04.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/apr/13/anders-behring-breivik-norway, 01.11.2018.

[28]A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy: Anders Behring Breivik and the Massacre on Utøya, Polity Press, 2013, s. 27.

[29] P. Allen, Norway Killer: Father horrified by Anders Behring Breivik killing spree, 24.07.2011, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/8657928/Norway-Killer-Father-horrified-by-Anders-Behring-Breivik-killing-spree.html, 23.04.2018.

[30] Tamże.

[31] W 1978 roku norweski rząd przyjął ustawę o tzw. aborcji na żądanie kobiety do 12 tygodnia ciąży, jednak zaczęła ona oficjalnie obowiązywać dopiero w 1979 roku.

[32]A. Olsen, Breivik was ‘already damaged by the age of two’, 20.04.2016, https://www.tv2.no/a/8241631/, 23.04.2019.

[33] Anders Behring Breivik’s mother ‘sexualised’ him when he was four, 07.10. 2012, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/9592433/Anders-Behring-Breiviks-mother-sexualised-him-when-he-was-four.html, 12.06.2019.

[34] S. Marsh, The twisted relationship between Norway’s merciless mass murderer and his mother, 03.03.2015, https://www.independent.ie/life/the-twisted-relationship-between-norways-merciless-mass-murderer-and-his-mother-31037260.html, 23.04.2018.

[35] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…, rozdział 3.

[36] J. Bingham, Norway killer: Anders Behring Breivik’s stepmother in shock at actions of ‘well-behaved boy’, 26.07.2011, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/8663328/Norway-killer-Anders-Behring-Breiviks-stepmother-in-shock-at-actions-of-well-behaved-boy.html, 01.11.2018.

[37] Å. Seierstad, Jeden z nas. Opowieść o Norwegii, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa, 2013.

[38] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy...

[39] K. Willsher, Norway gunman’s father speaks out: ‘He should have taken his own life’, 25.07.2011, https://www.theguardian.com/world/2011/jul/25/norway-gunman-father-speaks, 24.04.2018.

[40] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[41] Tego Anders Breivik nie powiedział na przesłuchaniu, 20.02.2013, https://www.wprost.pl/swieta-i-prezenty/384890/tego-anders-breivik-nie-powiedzial-na-przesluchaniu.html, 01.11.2018.

[42] Choroba Heinego-Medina – choroba zakaźna, wywołana wirusem polio, związana najczęściej z porażeniem różnych części ciała.

[43] A. Olsen, Breivik was ‘already…

[44] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[45] A. Olsen, Breivik was ‘already…

[46] Tamże.

[47] Tamże.

[48] Tamże.

[49] https://sites.google.com/site/breiviktimeline/persons/wenche-behring, 24.04.2018.

[50] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[51] Tamże.

[52] Tamże.

[53] Å. Seierstad, Jeden z nas. Opowieść o Norwegii, Grupa Wydawnicza Foksal, 2013, s. 19.

[54] Więcej o tzw. domach weekendowych w: D. Narożna, W. Nowiak, R. L. Muriaas, Nordycki Model Wspierania Rodzin Niewydolnych W Opiece Nad Dzieckiem. Analiza Sytuacji Polaków Oraz Ich Rodzin W Norwegii, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego We Wrocławiu, 2016, s. 120.

[55] S. Adams, Was mass murderer Anders Breivik driven to carry out Norway killings because of incestuous relationship with his mother?, 11.03.2015, https://www.mirror.co.uk/news/world-news/mass-murderer-anders-breivik-driven-5309932, 30.11.2018.

[56] A. Olsen, Breivik was ‘already…

[57] https://www.tv2.no/a/8241631/, 12.06.2019.

[58] Tamże.

[59] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…, s. 263-266.

[60] Tamże.

[61] Tamże.

[62] Tamże.

[63] Tamże.

[64] Dzieci w okresie średniego dzieciństwa (4-6 r.ż.) charakteryzują się tzw. głodem ruchu, przeżywają radość z efektów własnych działań, nabywają umiejętności coraz lepszego rozumienia emocji własnych i wyrażanych przez innych ludzi, szczególnie wzrasta zdolność do mówienia o własnych emocjach, chętnie podejmują zabawę „w role”, nawiązują rozległe znajomości z rówieśnikami oraz pierwsze przyjaźnie. M. Kielar-Turska, Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny, w: B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2009, s.113-117.

[65] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…, rozdział 3.

[66] Tamże.

[67] Å. Seierstad, Jeden z nas…,s. 31.

[68] Tamże.

[69] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[70] Osobowością z pogranicza (inaczej borderline) charakteryzują się jednostki impulsywne, o silnych wahaniach nastroju, niepewnych celach i preferencjach, nawiązujących uwikłane, intensywne emocjonalnie relacje interpersonalne. Jednostka z zaburzeniem borderline za wszelką cenę chce uniknąć porzucenia przez bliską osobę, jednak nie zważając na to, często kieruje wobec niej agresję i groźby. The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders (ICD-10), 06.04.2018.

[71] Å. Seierstad, Jeden z nas…, s.16.

[72] Tamże, s.15.

[73] Tamże, s.33.

[74] Projekcja jest jednym z prymitywnych (niedojrzałych) mechanizmów obronnych, polegających na przypisywaniu własnych, niepożądanych i negatywnych uczuć, cech i motywów innym osobom. Mechanizmy obronne, w tym projekcja, są nieświadomymi procesami psychicznymi, które powstają w odpowiedzi na bodźce lękowe, zmniejszając napięcie psychiczne, powodując poprawę samopoczucia, jednak nie pomagając w rozwiązaniu istniejącego konfliktu. Mechanizmy obronne powodują zwiększenie poczucia własnej wartości, niwelują poczucie winy, zmniejszają lęk i poczucie zagrożenia. T. Kobierzycki, 2001, Filozofia osobowości od antycznej idei duszy do współczesnej teorii osoby, Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa, s. 150-153.

[75] A. Rurka, G. Hardy, Ch. Defays, Proszę, nie pomagaj mi! Paradoks pomocy narzuconej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa, 2013, s.7-8

[76] Niespójność komunikatów wysyłanych przez rodzica do dziecka może przybrać różne postaci, odbywać się na poziomie komunikatów werbalnych, niewerbalnych oraz mieszanych. Na przykład: matka mówi dziecku „kocham cię”, jednocześnie niewerbalnie komunikując mu odrzucenie poprzez grymas na twarzy i odepchnięcie od siebie.

[77] A. Skibiński, Gregory Bateson i kontekstowa teoria komunikacji. Różnica, która czyni różnicę, i wzorzec, który łączy, w: Komunikologia. Teoria i praktyka komunikacji, red. E. Kulczycki, M. Wendland, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 2012, s. 69-88.

[78] A. Skibiński, Gregory Bateson i kontekstowa…,s. 69-88.

[79] A. Manne, The life of I Uptadet Edition: The New Culture of Narcissism, Melbourne University Press, 2014.

[80] R. Orange, Anders Behring Breivik’s mother ‘sexualised’ him when he was four, 07.10.2012, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/9592433/Anders-Behring-Breiviks-mother-sexualised-him-when-he-was-four.html, 30.11.2018.

[81] A. Manne, The life of I…

[82] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[83] RAD (reactive attachment disorder) jest pochodną zaburzeń rozwoju emocjonalnego, które utrudnia tworzenie się pozytywnej relacji pomiędzy dzieckiem a opiekunem. Zaburzenie to jest spowodowane niewłaściwym zachowaniem opiekuna, który zaniedbuje podstawowe potrzeby fizyczne lub psychiczne dziecka, jest niedostępny emocjonalnie dla dziecka lub stosuje nieuzasadnione kary. T. Wolańczyk: Psychiatria dziecięca, w: M. Jarema, J. Rabe-Jabłońska, Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, s. 353-353.

[84] Tamże.

[85] Å. Seierstad Jeden z nas…, s. 33.

[86] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[87] Tamże.

[88] Tamże.

[89] Å. Seierstad, Jeden z nas…,s. 34.

[90] Tamże.

[91] Tamże.

[92] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…

[93] Tamże.

[94] Tamże.

[95] Å. Seierstad, Jeden z nas…,s. 39.

[96] Tamże.

[97] Tamże.

[98] I. Buruma, One of Us: The Story of Anders Breivik and the Massacre in Norway by Åsne Seierstad – review, 26.02.2015, https://www.theguardian.com/books/2015/feb/26/one-of-us-the-story-of-anders-breivik-massacre-norway-asne-seierstad-review, 23.10.2018.

[99] Morg – fikcyjna postać z komiksów Marvela, dokonał egzekucji na własnym narodzie, postać pełna gniewu i chęci zemsty, posiadał topór o dwóch ostrzach, https://www.marvel.com/characters/morg, 23.10.2018.

[100] R. Mendick, Norway massacre: the real Anders Behring Breivik, 31.07.2011, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/8672801/Norway-massacre-the-real-Anders-Behring-Breivik.html, 23.10.2018.

[101] A. Borchgrevink, A Norwegian Tragedy…,s. 59-67.

[102] Å. Seierstad, Jeden z nas…,s. 70.

[103] Tamże.

[104] Tamże, s.63.

[105] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kebabnorsk, 01.11.2018.

[106] M. Rybarczyk, Jens Breivik. Spowiedź ojca potwora, 27.10.2014, https://www.newsweek.pl/swiat/anders-breivik-spowiedz-jensa-ojca-norweskiego-potwora-newsweekpl/c29rz6c, 23.10.2018.

[107] https://sites.google.com/site/breiviktimeline/miscellaneous/morg, 23.10.2018.

[108] Å. Seierstad, Jeden z nas…,s. 65.

[109] Tamże.

[110] Tego Anders Breivik nie powiedział…

[111] Anders Behring Breivik’s friends believed he was gay, 29.05.2012, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/9297419/Anders-Behring-Breiviks-friends-believed-he-was-gay.html, 23.10.2018.

[112] Breivik had nose job to look ‘more Aryan’, 29.05.2012, https://www.thelocal.no/20120529/breivik-had-nose-job-to-look-more-aryan, 23.10.2018.

[113] Partia Postępu przyznaje: podejrzany o zamachy był naszym działaczem, 23.07.2011, https://www.wprost.pl/swiat/254615/partia-postepu-przyznaje-podejrzany-o-zamachy-byl-naszym-dzialaczem.html, 23.10.2018.

[114] Forensic psychiatric statement — Anders Behring Breivik (I), 09.02.2012, https://www.document.no/2012/02/09/forensic-psychiatric-statement-anders-behring-breivik-i/, 29.06.2018.

[115] Tamże.

[116] Tamże.

[117] Victims were paralysed by fear as I fired: Breivik recounts island youth camp massacre in horrifying detail,20.04.2012, https://www.dailymail.co.uk/news/article-2132656/Anders-Behring-Breivik-trial-Norway-killer-recounts-Utoya-island-massacre-horrifying-detail.html, 23.04.2020.

[118] Przebieg pierwszej i drugiej rozmowy Breivika z oficerem posterunku policji Nordre-Buskerud oraz Søndre Buskerud: https://www.scotsman.com/news-2-15012/anders-behring-breivik-s-calls-to-police-1-1803454, 13.06.2019.

[119] Specjalna jednostka policji, której operatorzy wyszkoleni są do wykonywania bardzo trudnych i ciężkich operacji, związanych między innymi z:aresztowaniami dużego ryzyka, sytuacjami związanymi z uwalnianiem zakładników oraz zagrożeniami o charakterze terrorystycznym. Beredskapstroppen: – Vi vil nå flest mulig, 23.11.2016, https://www.abcnyheter.no/nyheter/norge/2016/11/23/195258562/beredskapstroppen-vi-vil-na-flest-mulig, 29.06.2018.

[120] https://theforeigner.no/pages/news/police-reveal-breivik-called-twice-broke-communication/, 29.06.2018.

[121] https://theforeigner.no/pages/news/utya-police-response-time-beyond-belief/, 29.06.2018.

[122] „Dotarłem na miejsce pierwszy…

[123] Tamże.

[124] Tamże.

[125] Anders Behring Breivik: ‘It was a normal arrest’, 27.07.2011, https://www.theguardian.com/world/2011/jul/27/anders-behring-breivik-arrest-norway, 04.07.2019.

[126] Forensic psychiatric statement — Anders Behring Breivik (II), 14.02.2012, https://www.document.no/2012/02/14/forensic-psychiatric-statement-anders-behring-breivik-ii/, 04.07.2018.

[127] Tamże.

[128] Tłumaczenie: „Przepraszam, mogłem się zastrzelić. Prawdopodobnie mam objawy odstawienia (środka, który powoduje uzależnienie – przypis aut.). Teraz jestem zupełnie wypalony. Mój słuch jest uszkodzony, odczuwam silny ból. Zażywałem sterydy”.

[129] Tłumaczenie: „Operacja nie miała na celu zabicie jak największej liczby osób, miała stanowić wyraźny sygnał dla ludzi, który nie mógł zostać niezrozumiany. Tak długo, jak Partia Pracy kieruje się swoją ideologią i dokonuje dekonstrukcji norweskiej kultury oraz masowo importuje muzułmanów do kraju, będzie musiała brać odpowiedzialność za tę zdradę”. Norway Killing Suspect Ordered Into Isolation for Four Weeks, 25.07.2011, https://www.bloomberg.com/news/articles/2011-07-24/norway-killing-suspect-may-explain-motives, 12.04.2020.

[130] Anders Breivik ‘trained’ for shooting attacks by playing Call of Duty, 19.04.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/apr/19/anders-breivik-call-of-duty, 26.06.2018.

[131] Tamże.

[132] Tamże.

[133] Breivik wybierał tych, którzy „wyglądali bardziej lewicowo”, 23.04.2012, http://wyborcza.pl/1,76842,11599086,Breivik_wybieral_tych__ktorzy__wygladali_bardziej.html, 26.02.2018

[134] Normanowie – pod tą wspólną nazwą znani byli Duńczycy, Szwedzi, Goci oraz Norwegowie, którzy zamieszkiwali tereny dzisiejszej Skandynawii oraz Półwyspu Jutlandzkiego. Normanowie, 02.01.2016, http://www.nowastrategia.org.pl/normanowie/, 23.04.2020.

[135] https://www.diki.pl/slownik-angielskiego?q=justiciar, 23.04.2020.

[136] Anders Behring Breivik played Call of Duty: Modern Warfare, 19.04.2012, https://www.pri.org/stories/2012-04-19/anders-behring-breivik-played-call-duty-modern-warfare, 26.06.2018.

[137] Anders Behring Breivik spent a year playing World of Warcraft role-playing game online, 16.04.2015, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/9207691/Anders-Behring-Breivik-spent-a-year-playing-World-of-Warcraft-role-playing-game-online.html, 23.04.2020.

[138] The Life Of A Mass Murderer In World of Warcraft, 19.04.2012, https://kotaku.com/the-life-of-a-mass-murderer-in-world-of-warcraft-5903501, 03.07.2019.

[139] Tamże.

[140] A. Breivik, 2083: A European Declaration…, s. 1429, 26.06.2018.

[141] Norway shooting: quotes from Anders Behring Breivik’s online manifesto, 19.08.2011, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/8657727/Norway-shooting-quotes-from-Anders-Behring-Breiviks-online-manifesto.html, 27.06.2018.

[142] Na tych grach trenował Anders Breivik planując masakrę, 19.04.2012, http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/387767,anders-breivik-przed-zamachem-w-oslo-i-masakra-na-wyspie-utoya-trenowal-na-grach-komputerowych.html, 27.06.2018.

[143] http://pl.mitologia.wikia.com/wiki/Gungnir, 27.06.2018.

[144] http://pl.mitologia.wikia.com/wiki/Mj%C3%B6lnir, 27.06.2018.

[145] Pictured: The farmhouse lair where fanatical Breivik wrote his notorious manifesto, 27.07.2011, http://www.dailymail.co.uk/news/article-2019138/Norway-shooting-Anders-Behring-Breiviks-farmhouse-lair-wrote-manifesto.html, 26.06.2018.

[146] Anders Behring Breivik spent years training and plotting for massacre, 24.08.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/aug/24/anders-behring-breivik-profile-oslo, 26.06.2018.

[147] A. Breivik, 2083: A European Declaration…, s. 1454-1470, 26.06.2018.

[148] Tamże s. 1490-1504, 26.06.2018.

[149] Tamże, s. 900-901, 29.11.2018.

[150] Anders Behring Breivik spent…, 29.11.2018.

[151] https://www.vmc.org.pl/pirotechnika/materiay-wybuchowe/inicjujce/item/297-diazodinitrofenol, 29.11.2018.

[152] https://www.vmc.org.pl/component/content/article/61-kruszce/266-kwas-pikrynowy, 29.11.2018.

[153] A. Breivik, 2083: A European Declaration…, s. 1458, 29.11.2018.

[154] Tamże, s. 1455, 29.11.2018.

[155] Tamże.

[156] Tamże.

[157] A. Breivik, 2083: A European Declaration…, s. 1463, 29.11.2018.

[158] Ibidem, s. 1172, 29.11.2018.

[159] Młodzi Norwegowie wracają na Utoję. Wśród nich są ci, którym udało się uniknąć śmierci, 08.08.2015, https://www.wprost.pl/swiat/517222/mlodzi-norwegowie-wracaja-na-utoje-wsrod-nich-sa-ci-ktorym-udalo-sie-uniknac-smierci.html, 12.04.2020.

[160] R. Rewesz, Anders Breivik: Norwegian far-right mass murderer changes his name to Fjotolf Hansen, 11.06.2017,http://www.independent.co.uk/news/world/europe/anders-breivik-norway-terrorist-mass-murderer-changes-name-fjotolf-hansen-a7784186.html,15.03.2018.

[161] M. Hughes, G. Rayner, B. Waterfield, Norway shooting: Anders Breivik sent ‘manifesto’ to supporters of BNP, English Defence League and Combat 18, 27.07.2011, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/8666457/Norway-shooting-Anders-Breivik-sent-manifesto-to-supporters-of-BNP-English-Defence-League-and-Combat-18.html, 15.03.2018.

[162] Tamże.

[163] Tamże.

[164] Biała supremacja – ruch uznający wyższość intelektualną, kulturalną, etyczną oraz duchową przedstawicieli białej rasy nad pozostałymi oraz mniejszościami etnicznymi. Zwolennicy czystości genetycznej, przeciwnicy związków międzyrasowych, które działają wbrew ewolucji.

[165] https://www.trackingterrorism.org/group/combat-18-uk, 15.03.2018.

[166] Ted Kaczynski opublikował w 1995 roku manifest Industrial Society and Its Future na łamach „The New York Times” i „The Washington Post”. Krytykował w nim postęp technologiczny, który pozbawia człowieka wolności oraz możliwości sprawowania kontroli nad podstawowymi potrzebami. Kaczynski opowiadał się również krytycznie wobec poglądów lewicowych. Breivik został oskarżony o plagiat dzieła Kaczynskiego.